سورهٔ مزمل

ای لحاف به خود پیچیده {خطاب خاصّ به نبیّ (ص) یا عامّ است و نبیّ (ص) با ثیابش یا لحافش خود را می‌‌پیچید و می‌‌خوابید، یا به عنوان متلفّف (خود پیچیدن) به احکام رسالت می‌‌باشد و از جهت تأنّف از مقابله با امثال آنها از مردم مختفی می‌‌شد، و معنی می‌‌دهد: ای کسی که با لحاف یا با لباست یا با احکام رسالت خود را پیچیده‌‌ای، یا معنی می‌‌دهد ای کسی که مختفی شده‌‌ای از آنچه که مدّعی ریاست می‌‌بیند و می‌‌بیند که معادات (دشمنی ورزیدن) با آنها از عاقل به عنوان شین (زشت) می‌‌باشد}

شب [برای نماز شب] برخیز (بیدار باش) [زیرا برای تو نیست که همهٔ شب را بخوابی، یا در عالم کثرت برخیز و بندگان خداوند را به سوی وحدت هدایت کن، یا در عالم طبع برخیز و به عوالم عالیّه نظر کن، یا به حکم رسالت از اشتغال به کثرات برخیز و به وحدت توجّه کن، یا از اختفاء برخیز و امر خویش را ظاهر ساز و به آنچه که امر شدی صحبت کن] جز اندکی [از شب]

نصف آن را یا از [نصف] آن اندکی را کم کن

یا [اندکی] بر آن اضافه کن {یا معنی می‌‌دهد: ای کسی که با ثیاب طبع خود از افراد بشر پیچیده شده‌‌ای در شب طبع خویش و تاریکی نفس خود برخیز، یا از شب طبعت و اهویهٔ نفست برای سلوک به سوی پروردگارت، جز اندکی از شب را زیرا ضروریّات بدن در اندکی از شب در نصف آن یا بیشتر یا کمتر حاصل می‌‌شود، زیرا شایسته است که وقت اثلاث (سه قسمت کردن) یا ارباع (چهار قسمت کردن) شود برای طلب معیشت و تلذّذات نفوس و طلب معاد، یا طلب معاش و تلذّذات نفوس و استراحت و طلب معاد، یعنی اگر قوی بودی پس نصف اوقات خویش را برای سلوک الی الله قرار ده، و اگر قوی‌‌تر بودی پس بیشتر اوقاتت را برای سلوک قرار ده، و اگر ضعیف بودی پس اندکی از اوقات خویش را برای سلوک قرار بده} و قرآن را به تأنّی بخوان {ترتیل قرآن بحسب لفظ آن این است که آن را با قرائتی متوسّط بین سرعت مفرط و بطوء (کندی) مفرط و ابانت (جدا کردن) حروف آن و حفظ وقوف آن قرائت کنی، زیرا ترتیل کلام این است که تألیف آن را نیکو نمائی و در آن ترسّل (به آهستگی سخن گفتن) کنی، و فرموده‌‌اند: که به روشنی آن را بیان کنی و آن را به بریدگی شعر بریده مکنی و آن را مانند پراکندن ریگ پخش مکنی، و لکن قلوب قساوت گرفتهٔ خود را به فزع افکنید و نباید همّ احد شما آخر سوره باشد، و در خبر دیگری است که آن حفظ وقوف و بیان حروف است، و در خبری است: که آن است که مکث کنی و صدایت را با آن نیکو نمایی، یا معنی می‌‌دهد بعد از قیام از بیدار شدنت و غفلتت معانی مجتمعهٔ مندرجه در وجودت را تفصیل بده، و آنچه که در تو بالقوّه می‌‌باشد را با نظر کردن و مراقبه که آن از لوازم سلوک تو است به فعلیّت اخراج کن، و به خطرات (خطورات، در معرض مخاطره قرار گرفتن) نفس خود نظر بینداز که آن از کدام خطرات است شیطانیّه یا رحمانی است و به تجلیّات پروردگارت و جذبات او نظر کن}

همانا ما گفتاری سنگین (قرآن) را بر تو القاء خواهیم کرد [که کسی که در قوّهٔ عمّاله و علّامه‌‌اش ضعیف باشد آن را تحمّل نمی‌‌کند]، {قیام اللّیل قوّهٔ عمّاله و قوّهٔ علّامه را قوی می‌‌نماید و قوّهٔ علّامه را برای ادراک دقایق امور آماده می‌‌سازد و ترتیل قرآن یعنی تفصیل معانی مجمله در عقول کلّیّه و نفوس کلّیّه در کثرات کونیّه، و تفصیل آنها در صغیر قوّهٔ علّامه را تقویت می‌‌کند و قوّهٔ عمّاله را نشاط می‌‌دهد} {و مراد از «قول ثقيل» قرآن است، زیرا آن از سنگینی‌‌اش وقتی که نازل می‌‌شود نبیّ (ص) را شبه غشی می‌‌گیرد، و در بعضی احیان (اوقات) دیده می‌‌شد ناف دابّهٔ (مرکب) او مانند این بود که زمین را مسّ می‌‌کند، یا آثار ولایت است زیرا آن برای سنگین‌‌اش موسی (ع) بر آنچه که از خضر (ع) می‌‌دید را طاقت نمی‌‌آورد که صبر کند، یا مراد نصب علی (ع) به خلافت است زیرا نبیّ (ص) برای سنگینیش آن را ظاهر نمی‌‌کرد تا آنکه دربارهٔ آن به او عتاب شد و بر او نازل شد: و اگر انجام ندهی پس رسالتت را نرسانده‌‌ای، یا مراد مصایب اهل بیت او بعد از او است زیرا آن برای سنگینیش نزدیک بود که ممکن نشود که بشنوی، یا مراد همان سکینه‌‌ای است که نازل نمی‌‌شود مگر آنکه با آن جنودی (لشکریانی) هست که آنها را نمی‌‌بینید و نازل نمی‌‌شود تا که قلب از اغیار پاک شود، و پاک نمی‌‌شود مگر با استنارت (روشن شدن) قوّهٔ علّامه و نشاط قوّهٔ عمّاله، و آن جز با «قيام اللّيل» و «ترتیل قرآن» نمی‌‌شود}

همانا برخاستن در شب، آن از جهت فشار شدیدتر است {یعنی نفس مربّات (تربیت شده) در شب یا نفس متجاوزه از حدّ بلوغ یا جماعت ناشئهٔ باللیل (برخاسته در شب) یا شخص نامی (نمو کننده، رو به رشد، نجات یافته) در شب به جهت وطئ (لگدمال کردن، زیر پا گذاشتن) یعنی به جهت اخذ یا به جهت ضغط (فشار، فشار آور) یا به جهت قدم شدیدتر است و مقصود ثبات و قوّت در قوّهٔ عمّاله است} و از جهت گفتار معتدل‌‌تر است {اشاره به اعتدال قوّهٔ علّامه و قوّت آن می‌‌باشد زیرا گفتار به عنوان مسبّب از آنچه از علوم است که در ضمیر است}

همانا تو در روز، سبحی {سبح فراغ (آسایش) و تصرّف در معاش و خواب و سکون و تقلّب (گردش کردن) در انتشار در زمین و دور شدن در سیر (حرکت) است} طولانی داری [یا معنی می‌‌دهد در شب طبع خویش و تاریکی نفست سبح در آثار خداوند طلب نکن زیرا بعد از خلاصی از طبع و دخول در روزِ روح سبحی طولانی داری]

و اسم پروردگارت را ذکر کن [یعنی اینکه مقصود از قیام اللّیل ذکر اسم ربّ است] و ببُر به سوی او بریدنی [یعنی با انقطاع از خلق به خداوند پناه ببَر]

پروردگار مشرق و مغرب جز او خدایی نیست

پس او را به عنوان وکیل بگیر و بر آنچه که [دربارهٔ خداوند یا دربارهٔ تو یا دربارهٔ پسر عمویت] می‌‌گویند صبر کن و از آنها با جدا شدنی زیبا جدا شو [به اینکه در باطن به عنوان مجانب (دوری گزیننده) مباین (متفاوت) متباعد (دور از هم) از آنها و در ظاهر به عنوان مخالطی (معاشری) مدارا کننده با آنها باشی]

و مرا با تکذیب کنندگان [خداوند یا خود یا وصیّ خود] وا‌‌گذار، نعمت داران [متنعّم] را و به آنها اندکی مهلت بده [و به عقوبت کردن آنها از نزد خود یا با طلب کردن عقوبت از نزد خداوند عجله نکن]

که زنجیرها و جحیم نزد ما است

و طعامی غصّه‌‌دار [که در حلق گیر می‌‌کند و فرو نمی‌‌رود] و عذابی دردناک

روزی که زمین و کوه‌‌ها بلرزند (مضطرب شود یا فرو رود) وکوه‌‌ها مانند تپّه‌‌های شن و ماسه شوند

همانا به سوی شما رسولی شاهد [که در روز قیامت به ردّ و قبول و اقرار و نکول شهادت دهد] بر شما فرستادیم همانطور که نزد فرعون رسولی فرستادیم

و فرعون رسول را نافرمانی کرد پس او را با گرفتنی شدید (ثقیل، گران، سنگین) گرفتیم [پس شما از مثل فعل او حذر کنید تا آنکه شما را مثل آنها نگیریم]

اگر کفر بورزید پس چگونه از روزی که [برای طولانی بودن آن یا برای شدّت هول (وحشت) آن] کودکان را پیر قرار می‌‌دهد پرهیز می‌‌کنید

آسمان با آن [یعنی در آن یا به سبب آن یعنی به سبب شدّت بلاء و هول در آن] شکافته می‌‌شود وعدهٔ او انجام شده می‌‌باشد

همانا این [مذکورات از وعده و وعید] به عنوان یادآوری [برای نفوس بیدار شده] است پس هر کس بخواهد راهی به سوی پروردگارش [در ولایت] اتّخاذ می‌‌کند [همان قبول ولایت او با بیعت کردن با او و اتّباع از اوامر او و نواهی او یا به سوی ربّ مطلق خود، و راه به سوی ربّ مطلق همان صاحب ولایت و قبول ولایت او با بیعت کردن با او و اتّباع از او است]

همانا پروردگار تو می‌‌داند که تو کمتر از دو سوّم [یعنی زیاده بر نصف] شب را بلند می‌‌شوی و نصف آن و ثلث آن را [بلند می‌‌شوی] و گروهی از کسانی که با تو هستند [نیز همینطور] و خداوند است که شب و روز را [بحسب ساعات آن دو و ثلث‌‌های آن دو و ربع‌‌های آن دو و انصاف (نصف کردن) آن دو] اندازه می‌‌کند [نه شما]، می‌‌داند که [شما] هرگز آن را نخواهید شمرد [یعنی هرگز قدر آن دو را احصاء (شمارش) نمی‌‌کنید یا هرگز هیچیکدام از شب و روز را احصاء نمی‌‌کنید] پس [از تکلیف کردن آن بر شما به قیام در نصف شب یا بیشتر یا کمتر از نصف به اندکی] بر شما توبه (التفات) کرد [و این حکم را از شما برداشت] پس آنچه که میسّر می‌‌شود از قرآن قرائت کنید [یعنی در نماز در شب] می‌‌داند که بزودی [از میان شما] بعضی مریض خواهند شد [که بر قیام اللیل (شبخیزی) قدرت ندارند] و دیگران [بعضی دیگر به سفر] در زمین خواهند زد [و قیام بر آنها شاقّ می‌‌باشد] تا از فضل [صوری] خداوند طلب کنند [مانند مسافرین برای تجارت، یا معنوی مانند مسافرین برای طلب دین و علم] و دیگران [یعنی بعضی دیگر] در راه خدا خواهند جنگید، پس آنچه که میسّر است از آن قرائت کنید و نماز را بپا دارید و زکات را بدهید و [از اصل مالتان] به خداوند به عنوان قرضی نیکو قرض بدهید و آنچه از خیر که برای خودتان پیش می‌‌فرستید آن را نزد خداوند می‌‌یابید آن به لحاظ پاداش بهتر و بزرگتر است [یعنی آن را به عینه بهتر از آن حینی که آن را دادید می‌‌یابید و اجر بزرگ آن را نیز می‌‌یابید، یا آن را به آنچه که آن اجرش از خودش بهتر و بزرگتر است می‌‌یابید] و از خداوند [حین نماز و زکات] طلب آمرزش نمائید [تا دواعی (انگیزه‌‌ها) نفوس شما را در آن بر شما ستر (پوشاندن) نماید، یا از او در جمیع احوالتان استغفار کنید زیرا از شما احدی نیست مگر آنکه مَساویی (بدی‌‌هایی) دارد که لایق شأن او نیست] همانا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.