سورهٔ توبه

خداوند و رسولش با بیزاری از مشرکانی که با آنها پیمان بستید برائت جستند

پس چهار ماه در زمین گردش کنید و بدانید که شما عاجز کنندهٔ خداوند نیستید و همانا خداوند خوار کنندهٔ کافران است

و اعلامی از خداوند و رسولش به مردم در روز حجّ اکبر (روز نحر) است که خداوند و رسولش از مشرکان بیزار هستند پس اگر توبه کنید پس آن برایتان بهتر است و اگر روی برگردانید پس بدانید که شما عاجز کنندهٔ خداوند نیستید و کسانی که کفر ورزیده‌‌اند را به عذابی دردناک بشارت بده

مگر کسانی از مشرکان که با آنها پیمان بسته‌‌اید سپس چیزی از [شروط عهد] با شما را نقص نکرده‌‌اند و از احدی علیکم (بر زیان شما) پشتیبانی نکرده‌‌اند پس عهدشان را تا [پایان] مدّتشان تمام کنید همانا خداوند خودداری کنندگان [از نقض عهد بدون سبب] را دوست می‌‌دارد

پس وقتی که ماه‌‌های حرام سپری شد پس مشرکان را در هر جا که یافتید بکشید و آنها را [به اسارت] بگیرید و آنها را [از مسجد الحرام] حصر (منع) کنید و در هر کمینگاهی بر [کمین] آنها بنشینید [تا مبادا در بلاد بسط یابند] پس اگر [با توبهٔ نبوی] توبه کردند و [با انقیاد به احکام اسلام] نماز گزاردند و زکات دادند پس راه آنها را خالی کنید [برای اینکه آنها در این هنگام امثال شما می‌‌باشند و آنچه را که دارید دارند و آنچه که بر شما است بر آنها است] همانا خداوند بسیار آمرزنده است [آنچه که از آنها صادر شده است را با توبه می‌‌آمرزد] و [با رحم کردن به آنها با اسلام و اقامهٔ احکام آن] مهربان است

و اگر یکی از مشرکین [از شرّ مؤمنین یا از غیر آنها برای طلب امان در دنیا] به تو پناه آورد پس به او پناه بده تا کلام خداوند را بشنود سپس او را به مکان امنش برسان آن به (سبب) این است که آنها قومی هستند که [برای اشتداد جهلشان] نمی‌‌دانند

چگونه عهدی نزد خداوند و نزد رسول او برای مشرکین باشد؟! مگر کسانی که نزد مسجد الحرام با آنها عهد بسته‌‌اید پس تا بر [عهد با] شما استقامت (پایبندی) کردند پس بر [عهد با] آنها استقامت کنید همانا خداوند پرهیز کنندگان [از نقض عهد] را دوست می‌‌دارد

چگونه [عهدی بسته‌‌اند] و (حال آنکه) بر (زیان) شما پشتیبانی می‌‌کنند [نه خویشاوندی و نه سوگندی] و نه عهدی را دربارهٔ شما رعایت نمی‌‌کنند با دهان‌‌هایشان شما را راضی می‌‌سازند و (حال آنکه) قلوبشان اباء می‌‌کند و اکثر آنها فاسق (خارج از حکومت عقل و حکومت خلیفهٔ خدا) هستند

آیات خداوند را به بهایی اندک [از اعراض دنیوی و اغراض فاسده و تمتّعات فانی] فروختند و [مردم را یا خود را] از راه او صدّ (منع یا اعراض) نمودند همانا آنها چه بد است آنچه که عمل می‌‌کردند

دربارهٔ مؤمنی نه خویشاوندی و نه تعهّدی رعایت نمی‌‌کنند و آنان همان تجاوزکاران هستند [و در اعتداء (دشمنی) کامل هستند]

پس اگر توبه کردند و نماز به پای داشتند و زکات دادند پس در دین، برادران شما هستند و آیات [تکوینیّه] را [با آیات تدوینیّه] برای گروهی که می‌‌دانند تفصیل می‌‌دهیم

و اگر ایمان (عهد، سوگند)هایشان را بعد از عهد بستنشان شکستند و در دین شما طعنه زدند پس با پیشوایان کفر بجنگید همانا آنان عهدی ندارند به ترقّب اینکه آنها [از کفر و غدر (پیمان شکنی) در ایمان (عهد)] باز ایستند {زیرا هر کسی که با محمّد (ص) بیعت کند بر او اخذ شده که با قول او مخالفت نکند و هر کسی که با قول او دربارهٔ علی (ع) مخالفت کند عهدش و یمینش (سوگندش) را شکسته است مانند اصحاب سامری و گوساله‌‌اش و مانند اصحاب صفّین و هر کس که با علی (ع) بیعت نمود سپس با او مخالفت کرد مانند اصحاب جَمَل و نهروان پس عهدش و یمینش را نقض کرده است لکن جنگ جز با اصحاب جَمَل و صفّین و نهروان واقع نشد}

آیا با قومی که عهدهایشان را شکستند و به اخراج رسول [قبل از عهد] همّت (عهد) کردند نمی‌‌جنگید؟ و (حال آنکه) آنها اوّل بار [جنگ] با شما را آغاز کردند [و مقابله یا جنگ کردن با بادی (ابتداء کننده) جزای عملش می‌‌باشد نه تعدّی در آن] آیا از آنها بیم دارید؟ و خداوند سزاوارتر است که از او بترسید اگر مؤمن می‌‌باشید

با آنها بجنگید تا خداوند آنها را با دستان شما عذاب کند و آنها را خوار کند و به شما علیهم (بر زیان آنها) یاری کند و سینه‌‌های گروه مؤمنان را شفاء دهد

و غیظ [خشم شدید] را از قلب‌‌های شما بِبَرد و خداوند بر کسی که بخواهد توبه (التفات) می‌‌کند و خداوند [به غایات مترتّبه بر جنگ] بسیار دانا و حکیم است [به شما جز به آنچه که صلاح شما و صلاح دشمنان شما در آن است امر نمی‌‌کند]

آیا پنداشتید که [بر فراغت خود] ترک می‌‌شوید و [به جنگ کردن امر نمی‌‌شوید؟ و] خداوند هنوز ندانسته که چه کسانی از شما جهاد کردند و [چه کسانی] غیر از خداوند و نه رسول او و نه مؤمنین همرازی نگرفته‌‌اند؟! و (حال آنکه) خداوند آگاه است به آنچه که عمل می‌‌کنید [و مجاهد، و همرازگیری رسول (ص) و مؤمنین را می‌‌شناسد، و قاعد (نشسته) را می‌‌شناسد، و همراز گیرندهٔ غیر از خداوند و رسولش و مؤمنین را می‌‌شناسد]

مشرکین را نباشد که مساجد خداوند را عمارت کنند [در حالی که] شاهد به کفر بر خودشان هستند آنان اعمالشان تباه شده است و همانا آنها در آتش ماندگارند

و جز این نیست که مساجد خداوند را کسانی که به خداوند و روز آخر ایمان دارند و نماز برپا می‌‌دارند و زکات می‌‌دهند عمارت می‌‌نمایند [نه غیر آنان] و جز از خداوند نمی‌‌ترسند و چه بسا که آنان از هدایت شدگان باشند

آیا آب دادن به حجّاج و ساختن مسجد الحرام را مانند کسی قرار داده‌‌اید که به خداوند و روز آخِر ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده است؟! [حال آنکه بحسب علم و عمل یا حالتی که آنان بر آن هستند] نزد خداوند متساوی نمی‌‌شوند و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمی‌‌کند

کسانی که ایمان آورده‌‌اند و هجرت کردند و با اموالشان و انفسشان در راه خدا مجاهده کردند نزد خداوند درجه بزرگتری دارند و آنان [یعنی موصوفان به این اوصاف عظیم] همان رستگارانند [نه غیر آنان]

پروردگارشان آنها را به رحمتی از خود و رضوان (خشنودی) مژده می‌‌دهد {رحمت در اینجا محمّد (ص) و نبوّت او است برای اینکه آن صورت ولایت است که همان رحمت است، و رضوان، علیّ (ع) و ولایت او است} و جنّت‌‌هایی برای آنان هست که در آنها متنعّم و مقیم هستند

در آنها تا ابد ماندگارند همانا خداوند است که پاداش بزرگ تنها نزد او است

ای کسانی که [با ایمان عامّ] ایمان آورده‌‌اید پدرانتان و برادرانتان را اگر کفر را بر ایمان ترجیح می‌‌دهند به عنوان دوست نگیرید و کسانی از شما که آنها را ولیّ خود می‌‌سازند پس آنان همان ظالمان هستند [حیث وضع کردن ولایت او در غیر موضع آن و با صرف (روی گردانیدن) از جهت ایمان به جهت کفر به خودشان ظلم کرده‌‌اند]

بگو اگر پدرانتان و پسرانتان و برادرانتان و زنانتان و خویشاوندانتان و اموالی که آنها را کسب کرده‌‌اید و تجارتی که از کساد آن بیمناک هستید و مسکن‌‌هایی که به آن خوشنودید نزد شما از خداوند و رسولش و جهاد در راه او دوست داشتنی‌‌تر هستند پس منتظر باشید تا خداوند امر خود [از ازهاق (برون آوردن) روح و حضور مرگ] را بیاورد {زیرا در این هنگام است که برای او کشف می‌‌شود که او در جهنّام نفس بوده و سبیل او به سوی سجّین است} و خداوند مردمان فاسق را هدایت نمی‌‌کند

همانا خداوند در موطن‌‌های بسیاری به شما یاری کرده و در روز [جنگ] حُنین آنوقت که زیادی شما، شما را شگفت‌‌زده کرد پس شما را از چیزی بی‌‌نیاز نکرد و زمین [حین مغلوب شدنتان و هزیمت (شکست خوردن، پراکندگی لشکر)تان] به آن گستردگی بر شما تنگ شد سپس برگشتید [در حالی که] پشت کننده [بودید]

سپس [بعد از آنکه مغلوب گشتید و دانستید که کثرت و تهیّهٔ اسباب بی‌‌نیاز نمی‌‌کند و سبب برای غلبه کردن نمی‌‌گردد] خداوند سکینه‌‌اش را بر رسولش و بر مؤمنین نازل کرد و لشکریانی را نازل کرد که آنها را نمی‌‌دیدید و کسانی که کفر ورزیدند را [با قتل و اسارت و نهب (غارت) اموال] عذاب کرد و آن جزای کافران بود

سپس خداوند بعد از آن (تعذیب) بر کسی که می‌‌خواهد توبه (التفات) می‌‌کند و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است [گاهی بندگانش را برای اصلاح آنها مؤاخذه می‌‌کند]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید جز این نیست که مشرکان نجس هستند پس آنها بعد از امسال نباید نزدیک مسجد الحرام شوند و اگر [برای منع مشرکان از تردّد به شهرتان به سبب کم شدن تجارتتان] از تنگدستی بیم دارید [پس به خداوند ثقت (اعتماد) کنید و به فضل او امید بدارید] پس خداوند اگر بخواهد شما را از فضل خود غنی خواهد کرد که خداوند [به عواقب اوامر و نواهی خود] دانا است و حکیم [جز برای مصلحت و حکمت امر نمی‌‌کند و نهی نمی‌‌نماید]

با کسانی که به خداوند و نه به روز آخِر ایمان نمی‌‌آورند و آنچه که خداوند و رسولش حرام کرده‌‌اند را حرام نمی‌‌دارند و به دین حقّ نمی‌‌گروند از کسانی که کتاب داده شده‌‌اند بجنگید تا آنکه از دست [یعنی از خوف شما] جزیه بدهند و (در حالی که) آنها خوار (ذلیل) شده‌‌اند

و یهود گفتند عُزیر پسر خدا است و نصارا گفتند مسیح پسر خدا است آن قول آنها که بر زبانشان است با قول کسانی که قبلاً کفر ورزیده‌‌اند همانندی می‌‌کنند [یا قول خود را مشابه قول کسانی که کفر ورزیده‌‌اند می‌‌کنند] خداوند آنها را ستیز (لعن، دور) کرده است که چرا [از حقّ] روی گردان می‌‌شوند

احبارشان (علمای ملّت) و رهبانشان (علمای دین و طریقت) را و مسیح پسر مریم را به عنوان پروردگارانی غیر از خداوند گرفتند {ربّ اطلاق می‌‌شود بر مطاع و آن ربّ در طاعت است، و بر معبود و آن ربّ در عبادت است، و بر مدبّر در وجود و آن ربّ در وجود و بقای او است، و بر خالق و آن ربّ در ایجاد است، و مقصود از ربّ در اینجا همان ربّ در طاعت است حیثی که به آنها گفتند: این حلال است و آن حرام، و این از تورات و انجیل است، و مردم بدون حجّت از آنها گوش (قبول) کردند، و مردم غیر از علمای الهی از آنها برای عدم بصیرتشان به امر دینشان و به امر دنیایشان بنابر وجهی که در عقبایشان به آنها ضرر نرساند ناگزیر از داشتن ربّى بشری هستند که طاعت او را بکنند و آن ربّ مطاع یا منصوب از خداوند است و قول او قول از خداوند و قول خداوند است، و طاعت او طاعت خداوند است، و ربوبیّت او ربوبیّت خداوند است، و یا غیر منصوب از خداوند است پس او غیر خداوند است و او ناشی از غیر خداوند است و طاعت او غیر طاعت خداوند است} و (حال آنکه) جز این امر نشده‌‌اند که خدای واحد [غیر مرکّب در ذاتش و غیر متعدّد در وجود] را بندگی کنند [و طاعت رسولان که از حیثی باشد که آنها رسولان خداوند هستند طاعت خداوند است و طاعت آنها نه از این حیثیت طاعت خداوند نیست]، خدایی جز او نیست او از هر شریکی که [در طاعت و ولایت] می‌‌آورند منزّه است

می‌‌خواهند که نور خداوند را با دهان‌‌هایشان خاموش کنند و خداوند اباء می‌‌کند مگر آنکه نور خود را تمام نماید و اگرچه کافران کراهت دارند {و مراد از اطفاء بأفواه القاء شبهات و احادیث موضوعه (وضع شده، جعلی) و تحریف در کتاب برای تدلیس بر جهّال، آن به فوت کردن در چراغ تشبیه شده}

او کسی است که رسولش را به [آنچه که] هدایت [با آن است، یعنی اسلام] و دین حقّ [همان طریق حقّ و همان ولایت و ایمان خاصّ حاصل با بیعت باطنهٔ ولویّ و همان ایمان] فرستاد تا آن را، همگی آن را، بر دین ظاهر سازد و اگرچه مشرکان [به خداوند یا به رسالت یا به ولایت] از آن کراهت داشته باشند

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید همانا بسیاری از حِبرها و راهب‌‌ها البتّه اموال مردم را به باطل می‌‌خورند و از راه خدا [از نبیّ (ص) یا از ولیّ (ع)] باز می‌‌دارند {و مقصود تعریض است به امّت محمّد (ص) و کسانی که بعد از او به صورت احبار و رهبان می‌‌آیند منجمله نامیده شدگان به علماء و فقهاء و به صوفیّه و عرفاء که سوای آنچه که به آن اعراض و اغراض حاصل می‌‌شود فقه ندارند و سوای دلق و حلق نه معرفت دارند و نه تصوّف} و کسانی هستند که زر و سیم می‌‌اندوزند و آنها را در راه خدا انفاق نمی‌‌کنند پس به آنان به عذابی دردناک بشارت بده

در روزی که در آتش جهنّم بر آنها (طلا و نقره) آتش افروخته می‌‌شود و پیشانی‌‌هایشان و پهلوهایشان و پشت آنها با آنها داغ می‌‌شود، این [که به آن داغ می‌‌شوید] به (سبب) آنچه است که برای خودتان اندوخته بودید پس بچشید [وبال] آنچه را که ذخیره می‌‌کردید

همانا تعداد ماه‌‌ها نزد خداوند از روزی که آسمان‌‌ها و زمین را [قبل از استقرار آنها نزد شما] خلق کرد در کتاب خداوند [یعنی مکتوب خداوند یا کتاب مبین که همان عقل یا لوح محفوظ است] دوازده ماه است چهار از آنها (ذیقعده و ذیحجّه و محرّم و رجب) حرام هستند آن، دین استوار است پس در آنها به خودتان ظلم نکنید [به اینکه بعضی از شما با بعضی بجنگد و نهب (غارت) کند و اسیر نماید، یا پس در آنها با اعتداء (تجاوز کردن) در آنها به خودتان ظلم نکنید با هتک حرمت آنها با جنگیدن در آنها و ارتکاب سایر آنچه که نمی‌‌سزد] و [در غیر این ماه‌‌ها] با همگی مشرکین بجنگید همانطور که با همگی شما جنگ می‌‌کنند [و از هتک حرمت این ماه‌‌ها بپرهیزید] و بدانید که خداوند با پرهیزکاران است

همانا نسیء (به تأخیر افکندن حرمت ماه حرام به ماه دیگر و تحلیل جنگ در آن) جز زیادت در کفر نیست که کسانی که کفر ورزیده‌‌اند با آن گمراه می‌‌شوند یک سال آن را حلال می‌‌کنند و یک سال آن را حرام می‌‌کنند تا [آن را] با تعداد آنچه که خداوند [از ماه‌‌ها] حرام کرده است مطابق کنند و [با نسیء] حلال می‌‌کنند آنچه را که خداوند حرام کرده است، بدی اعمالشان برای آنان زینت داده شده، و خداوند مردمان کافر را هدایت نمی‌‌کند

ای کسانی که [با ایمان عامّ یا با ایمان خاصّ] ایمان آورده‌‌اید شما را چه شده! وقتی که به شما گفته می‌‌شود که در راه خدا حرکت کنید به زمین [خاکی یا زمین طبع یا زمین نفس] سنگینی می‌‌کنید آیا به جای آخرت به زندگانی دنیا راضی شده‌‌اید پس متاع زندگانی دنیا در مقابل آخِرت جز اندکی نیست

اگر حرکت نکنید شما را به عذابی دردناک عذاب می‌‌کند و [بعد از اهلاک شما] قومی غیر از شما را جایگزین می‌‌کند و چیزی به او ضرر نمی‌‌رسانید و خداوند بر هر چیزی [بر نصرت رسولش بدون امداد شما و بر اهلاک شما و بر جایگزین کردن قومی غیر از شما] بسیار توانا است

اگر او را یاری نکنید البتّه خداوند او [یعنی محمد (ص)] را یاری کرده است آنوقتی که کسانی که کفر ورزیدند [حینی که در امر او (ص) در دار النّدوه به اجلاء (تبعید) و حبس و قتل مشاوره کردند] او را اخراج کردند دوّمی (ابوبکر) از آن دو [دیگری با وی (ص) نبود] آنوقت که آن دو در غار [ثور] بودند آنوقت [محمد (ص)] به همراهش (ابوبکر) گفت که محزون مباش که خداوند با ما است [و کسی که خداوند با او باشد مغلوب نمی‌‌شود] پس خداوند سکینهٔ خود را بر وی نازل کرد {سکینه بنابر آنچه که صوفیّه آن را تحقیق کرده‌‌اند صورت ملکوتیّهٔ ملکیّهٔ الهیّه است که به صورت محبوبترین اشیاء بر صدر سالک الی الله ظاهر می‌‌شود و محبوبترین چیزها نزد سالک همان شیخ مرشد و ولیّ قائد او هستند، و نزد آنان سکینه و فکر و حضور نامیده می‌‌شود و همان سلطان نصیر و طمأنینه است} و با سپاهیانی که آنها را نمی‌‌دیدید [یعنی قوّت بر دیدن آنها ندارید] او را تأیید کرد و کلمهٔ کسانی که کفر ورزیده‌‌اند را پایین قرار داد و کلمهٔ خداوند آن بالا است {کلمه شامل کلمات لفظیّه و کلمات تکوینیّه از عقول و ارواح و عالم مثال و قوای بشری و حیوانی و نباتی و اخلاق و احوال و افعال در عالم صغیر است، و آن اگر منتسب به ولایت باشد که همان کلمۀ حقیقی خداوند بلاواسطه باشد یا به کسی که منتسب به ولایت است پس آنها کلمات الله هستند، برای اینکه کلمۀ حقیقی خداوند همان مشیّت است که از آن به «حقّ مخلوقٌ به» و اضافهٔ اشراقیّه و حقیقت محمّدیّه و علویّت علی (ع) تعبیر می‌‌شود و همان ولایت مطلقه است، و هر آنچه که منتسب به آن باشد کلمهٔ الله می‌‌باشد، و هر آنچه که کلمهٔ الله باشد به علوّ خداوند علیا می‌‌باشد و علوّ ذاتی دارد نه عرضیِّ محتاج به جعل و تسبیب} و خداوند غالب است [هرگز مغلوب نمی‌‌شود تا سفلیّت برای کلمۀ او تصوّر شود] و حکیم است [خلل به آنچه که منتسب به او باشد راه نمی‌‌یابد تا طرّ (راندن) و سفلیّت بر کلمۀ او تصوّر شود]

چه سبک‌‌بار و چه سنگین‌‌بار حرکت کنید و با اموالتان و انفستان در راه خدا جهاد کنید که آن برای شما بهتر است اگر [امور را و عواقب آنها را] می‌‌دانستید

اگر عرَضی (غنیمتی) نزدیک (قریب الوصول) بود و سفری کوتاه البتّه از تو پیروی می‌‌کردند و لکن این مسافت دور بر آنها دشوار آمده و [بعد از رجوع شما به آنها] به خداوند سوگند یاد خواهند کرد که اگر استطاعت می‌‌داشتیم حتماً با شما خارج می‌‌شدیم [با عذر کاذبشان] خودشان را هلاک می‌‌کنند و خداوند می‌‌داند که آنان البتّه [در عذر آوردن] دروغ می‌‌گویند

خداوند از تو بگذرد چرا به آنها (اجازه گیرندگان در قعود) اجازه دادی؟! تا آنکه کسانی که راست می‌‌گفتند بر تو آشکار شوند و دروغگویان را بشناسی

کسانی که به خداوند و روز آخِر ایمان دارند از تو اجازه نمی‌‌گیرند [چه رسد به اینکه از تو اجازه بگیرند در تخلّف از این] که با اموالشان و انفسشان جهاد کنند و خداوند به پرهیزکاران دانا است [و عمل آنها از او عزب (پنهان) نمی‌‌شود]

جز این نیست که کسانی که به خداوند و روز آخِر ایمان نمی‌‌آورند و [در تصدیقشان به نبوّت تو] قلوب آنها در تردید است از تو اجازه می‌‌گیرند و آنها در تردیدشان تردّد می‌‌کنند (متحیّر می‌‌شوند و از سیر الی الله باز می‌‌ایستند)

اگر ارادهٔ خارج شدن می‌‌کردند حتماً توشه‌‌ای برای آن آماده می‌‌کردند [یعنی البتّه برای آنها تهیّهٔ عُدّهٔ (توشه) آن و مایحتاج آن ممکن بود، یا اسباب تهیّهٔ آن را برای خود مهیّا می‌‌کردند] و لکن خداوند از فرستادن (اعزام) آنان کراهت داشت پس آنها را بازداشت و گفته شد: با نشستگان بنشینید

اگر در میان شما خارج می‌‌شدند جز تباهی به شما نمی‌‌افزودند و اگر میان شما جای می‌‌گرفتند برای شما فتنه می‌‌خواستند و در میان شما خبرچین دارند و خداوند به ستمکاران دانا است [اشاره به این است که اکراه او تعالی بر انبعاث (فرستادن، اعزام) آنها گزاف و بلاسبب نیست، جز این نیست که آن به سبب ظلم آنها است]

همانا از قبل [یعنی قبل از این غزوه، در غزوهٔ اُحد و از غزوات غیر آن از تجبین اصحاب تو و تدبیر فرار و تسلیم کردن تو به دشمنانت] فتنه جوئی کرده بودند و امور [جنگ] را برای تو وارونه جلوه می‌‌دادند تا آنکه [در هر آنچه که تدبیر کرده بودند و آن تأیید تو و نصرت تو است بر وفق آنچه که امر کردی و تدبیر نمودی] حقّ آمد و فرمان خداوند آشکار شد و (حال آنکه) آنها (وارونه جلوه دهندگان) کراهت‌‌دار هستند {حقّ مضاف همان مشیّت است که همان «حقّ مخلوقٌ به» است و هر حقّى به اتّصال به او حقّ و هر باطلی به انصراف از او باطل است، و اینکه «امر الله» همان عالم مجرّدات است که برای ضعف اثنینیّت (دوئیت) جز امر خداوند در آن نیست به حیثی که در آنجا امر و آمر و مأمور و ایتمار تصوّر نمی‌‌شود، و هر کس از افراد بشر که متّصل به این عالم متّحد با آن باشد آنگاه او ایضاً «امر الله» است و هر آنچه که از او از این حیثیّت صادر شود پس آن ایضاً امر خداوند است، و چون خلیفهٔ خدا، چه نبیّ باشد یا ولیّ، دارای دو وجه است، وجهی به خداوند و با آن از خداوند می‌‌گیرد، و وجهی به خلق و با آن آنچه را که از خداوند می‌‌گیرد به خلق می‌‌رساند، و از آن وجه او که به سوی خداوند است به حقّ و وحدت و ولایت، و از آن وجه او که به سوی خلق است به امر و کثرت و خلق و نبوّت و رسالت تعبیر می‌‌شود، و ولایت به معنی تدبیر خلق از جهت باطن است و خلافت به معنی تدبیر آنها از جهت ظاهر است پس ولایت به معنی اوّل روح ولایت به معنی دوّم است، و همچنین است روح نبوّت و رسالت و خلافت پس فرق بین حقّ و امر مانند فرق بین مطلق و مقیّد، و روح و جسد، و ولایت و نبوّت است، و حقّ همان ولایت در عالم کبیر است و مظهر اتمّ آن علی (ع) است و امر، نبوّت و مظهر اتمّ آن محمّد (ص) است و نبوّت، عالمی است که ولایت و اتّصال به وحدت بر آن غلبه دارد که غلبهٔ آن در عالم کبیر ظاهر نشده، پس آمدن حقّ یعنی غلبه کردن ولایت بر نبوّت سبب غلبه کردن نبوّت بر کثرات است و لذا معنی می‌‌دهد: تا آنکه ولایت آمد و وحدت غلبه کرد و نبوّت ظاهر شد و غلبه کرد}

و از میان آنها کسی که می‌‌گوید به من اجازه بده و مرا در فتنه [به معنی فساد و افتتان (در فتنه افتادن) واقع] نکن [یعنی مرا در فساد و افتتان (در فتنه افتادن) به زنان روم واقع مکن، یا پس مرا به ضایع شدن مال و عیال در فتنه نینداز، یا پس مرا با امر به خروج و تخلّف من از تو و مخالفت من با امر تو در فتنه مینداز، یا پس مرا با ضایع شدن بدن به سبب حرکت در گرما در فتنه نینداز]، آگاه باشید،! که در فتنه سقوط کردند و همانا جهنّم البتّه به کافران محیط است

اگر حسنه‌‌ای (غنیمتی و غلبه‌‌ای در این جنگ) به تو برسد به آنها ناگوار می‌‌آید و اگر مصیبتی [چون قتل یا جرح یا انهزام (شکست خوردن)] به تو برسد می‌‌گویند ما امر خود را [در تخلّف از آنچه که در آن هلاک هست و اغترار (فریفته شدن) به آنچه از نصرت خداوند و ملائکه‌‌اش که حقیقتی ندارد] از قبل اتّخاذ کرده بودیم و [از تو و از مؤمنین] روی بر می‌‌گردانند و (در حالی که) آنها [به اقتضای حسد به آن به آنچه که به تو اصابت کرده] شادمانند

[به قومت] بگو هرگز جز آنچه که خداوند بر ما مقرّر کرده است به ما اصابت نخواهد کرد [و جز آنچه که صلاح ما در آن است را مقرّر نکرده] او مولای ما است و مؤمنین تنها باید بر خداوند توکّل کنند

بگو آیا برای ما جز یکی از دو نیکی (ظفر و غنیمت، یا قتل و جنّت) را انتظار می‌‌کشید؟ و ما هم برای شما انتظار می‌‌کشیم که خداوند عذابی را از نزد خود یا با دستان ما به شما اصابت دهد پس منتظر بمانید همانا ما هم با شما منتظر می‌‌مانیم

بگو چه با میل یا به کراهت انفاق کنید هرگز از شما قبول نخواهد شد که شما قومی فاسق می‌‌باشید

و چه آنها را مانع شده که نفقات آنها از آنها قبول نشود جز آنکه آنها به خداوند و رسول او کفر ورزیدند و در نماز [قالبی به عنوان اظهار احکام اسلام] حاضر نمی‌‌شوند مگر و (در حالی که) آنها [برای عدم نشاطشان به اعمال اخرویّه به سبب کفرشان] کسل هستند و انفاق نمی‌‌کنند مگر و (در حالی که) آنها کراهت کننده‌‌اند

پس اموال آنها و نه اولادشان تو را شگفت‌‌زده نسازد جز این نیست که خداوند می‌‌خواهد تا آنها را در زندگانی دنیا با آن عذاب کند و جان آنها کنده شود و (در حالی که) آنها کافر هستند

و به خداوند سوگند می‌‌خورند که آنها البتّه از شما هستند و (در حالی که) آنها از شما نیستند و لکن آنها گروهی هستند که [از شما بر اموالشان و انفسشان] می‌‌ترسند

اگر پناهگاهی [قلعه‌‌ای که در آن متحصّن شوند یا سلطانی که به او تقویت شوند] می‌‌یافتند یا غارهایی [در کوه‌‌ها] یا گریزگاه‌‌هایی (سوراخ‌‌هائی در زمین) حتماً به آن رو می‌‌آوردند و (در حالی که) آنها [به آن] شتاب (سرعت) داشتند

و از آنان کسی هست که از تو در صدقات [در تقسیم آنها و جمع آنها و حفظ آنها برای ایصال به مستحقّ آنها] عیبجویی می‌‌کند [و بر تو عیب می‌‌گیرد] پس اگر از آن به آنها اعطاء شود راضی می‌‌شوند و اگر از آن به آنها اعطاء نشود آنوقت آنها خشمگین می‌‌شوند

و اگر که آنها به آنچه که خداوند و رسول او به آنها داد راضی می‌‌شدند و می‌‌گفتند: خداوند ما را کافی است که خداوند بزودی از فضل خویش و رسولش به ما خواهد داد همانا ما به خداوند راغب هستیم [مورث محبّت بر رسول (ص) و توجّه به او و اتّباع از او می‌‌شد و در همهٔ اینها خیر دنیا و آخرت هست]

همانا صدقات به عنوان فریضه (واجب) از سوی خداوند جز برای فقراء و مساکین و عاملان (کارگزاران) بر آن [به عنوان اجرت بر عملشان] و دلجویی قلوب آنها [زیرا آنها برای حفظ ثغور مسلمین آماده‌‌اند یا مستمالان (متمایل شدگان، مهربانی خواهان) بر استماع آیات قرآن و احکام مسلمین تا آنکه بشناسند که محمّد (ص) رسول خدا است] و در آزاد کردن بردگان [تحت فشار، یا مکاتب (برده‌‌ای که با خواجه خویش قرار بسته که خویش را بخرد) عاجز از اداء مال کتابت، یا آنچه که مسلمین را از کفّارات لازم می‌‌شود و قادر بر اداء آن نمی‌‌شوند] و بدهکاران (کسانی که در آنچه که خداوند به آن اذن نداده وامدار نشده‌‌اند) و در راه خدا [یا جهاد و حجّ یا هر راه خیر] و در راه ماندگان (مسافر در سفر مباح که بالفعل و نه بالقوّه ولو به قرض کردن بر خرجی سفر خود به وطنش قادر نمی‌‌شود) نیست و خداوند [به موارد صدقات] دانا و [در سنّت کردن آنها و تخصیص موارد آنها] حکیم است

و از آنها کسانی که پیامبر را اذیّت می‌‌کنند و می‌‌گویند او گوش (دهان‌‌بین) است [که هر آنچه که از هر گوینده‌‌ای که موافق است می‌‌شنود را قبول می‌‌کند] بگو گوش (دهان‌‌بین بودن) برای شما بهتر است [که می‌‌شنود هر آنچه را که صلاح شما در آن است و اگرچه نمی‌‌دانید که صلاح شما در آن است] که به خداوند ایمان می‌‌آورد و مؤمنان را باور می‌‌دارد و به عنوان رحمت برای کسانی از شما است که ایمان آورده‌‌اند، و کسانی که رسول خدا را می‌‌آزارند عذابی دردناک دارند

[اذیّت کنندگان رسول (ص)] برای شما به خداوند سوگند می‌‌خورند تا شما را راضی کنند و (حال آنکه) خداوند و رسولش سزاوارترند که او را خشنود سازند اگر مؤمن می‌‌باشند

آیا هنوز نمی‌‌دانند که کسی که با خداوند و رسولش تندی (مخاصمت) کند پس همانا آتش جهنّمی برای او هست که در آن ماندگار است و آن خواری بزرگی است

منافقان می‌‌ترسند که سوره‌‌ای علیهم (بر زیان آنها) نازل شود که آنچه که در قلوب آنها است را به آنها خبر دهد، بگو استهزاء کنید همانا خداوند آنچه را که حذر می‌‌کنید خارج کننده است

و اگر از آنها سؤال کنی حتماً می‌‌گویند جز این نیست که ما قایم می‌‌شدیم و [قایم باشک] بازی می‌‌کردیم بگو آیا خداوند و آیاتش و رسولش را استهزاء می‌‌کردید

عذر نیاورید که بعد از ایمانتان [با توبه کردن بر دست محمّد (ص) و بیعت کردن با او با بیعت عامّه] کفر ورزیده‌‌اید اگر [بعد از توبه کردن آنها] گروهی از شما را عفو کنیم گروهی [دیگر] را [به خاطر توبه نکردن آنها] به (سبب) اینکه آنها مجرم بودند عذاب می‌‌کنیم

[مردان] منافقان و [زنان] منافقات بعضی آنها از [جنس] بعضی دیگر هستند [چنانکه ادّعاء کرده‌‌اند از شما نیستند] که به منکَر امر می‌‌کنند {هر شخص متصوّر به صورت منکرى بر وفق صورت خود امر به منکر می‌‌کند، و اگرچه صورت امر او امر به معروف باشد} و از معروف نهی می‌‌کنند [برای اینکه آنها از معروف دوری می‌‌کنند و دوری کننده از چیزی که غیر متصوّر به آن است لامحاله از آن نهى می‌‌کند] و دستان [ظاهری] خود را [از انفاق از روی ابتغاء (طلب) رضای خداوند به خاطر حرص به مال، (در حالی که) معتقد به اجر و عوض از خداوند و از بیعت با نبیّ (ص) و ولیّ (ع) نیستند و دستان باطنیشان را از توسّل به ذیل نبوّت و ولایت، و از روی از دنیا گرداندن به سوی خداوند و تضرّع نزد او] قبض می‌‌کنند، خداوند را فراموش کرده‌‌اند پس [خداوند] آنها را [از افاضهٔ رحمتش] فراموش (ترک) کرد زیرا منافقین خود فاسق هستند

خداوند به منافقان و منافقات و به کفّار آتش جهنّم را وعده داده است که در آن مخلّد هستند همان [به عنوان عذاب و به عنوان ایلام (درد رساندن)] برای آنها کافی است و خداوند آنها را لعنت (دور) کرده است و برای آنها عذابی مقیم هست

مانند کسانی که قبل از شما از لحاظ قوّت شدیدتر و به لحاظ اموال و اولاد بیشتر از شما بودند و از نصیبشان [از شهوات] بهره جستند پس [شما هم مثل آنها] از نصیب خود متمتّع می‌‌شوید همانند کسانی که قبل از شما از نصیب خود بهره‌‌مند شدند و همانند کسانی که [در شهوات و ملاهی (لهوها)] فرو رفتند فرو رفتید، آنها اعمالشان در دنیا و آخرت تباه شده و آنان همان زیانکارانند

آیا خبر کسانی که قبل از آنها بودند به آنها نرسیده است؟ قوم نوح [با طوفان غرق شدند] و عاد [یعنی قوم هود (ع) جهت اختصار بر اسم آنها اقتصار شده که با باد هلاک شدند] و ثمود [یعنی قوم صالح (ع)] و قوم ابراهیم [با پشه هلاک شدند]، و اصحاب مدین [یعنی قوم شعیب (ع)، با آتش هلاک شدند] و مؤتفکات [یعنی قوم لوط، زیرورو شده‌‌ها] رسولانشان با بیّنات (احکام واضح از احکام رسالت یا با معجزات) نزد آنها آمدند پس خداوند بر آن نبود که [با اهلاک] به آنها ظلم کند و لکن خودشان بودند که ستم کردند

و مؤمنین و مؤمنات بعضی از آنها اولیای بعضی [دیگر] هستند که به معروف امر می‌‌کنند و از منکر نهی می‌‌نمایند و نماز بپا می‌‌دارند و زکات می‌‌دهند {و ایتاء زکات اعمّ از اعطاء از اموال و ابدان و قوای شهویّه و غضبیّه و محرّکه است} و از خداوند و رسولش اطاعت می‌‌کنند آنان هستند که خداوند بزودی به آنها رحمت خواهد کرد همانا خداوند غالب است [مانعی او را از وفا کردن به وعدهٔ او و وعید او عاجز نمی‌‌کند و مانع نمی‌‌شود] و حکیم است [وعده نمی‌‌دهد مگر بر وفق حکمت خود که اعطاء و منع بحسب قابلیّات را اقتضاء می‌‌کند]

خداوند به مؤمنان و مؤمنات به جنّت‌‌هایی وعده داد که از زیر آنها نهرها جاری می‌‌شود که در آنها ماندگارند و مسکن‌‌های پاکی در جنّات عدن و [برای آنها] رضوانی از خداوند اکبر هست که آن (رضوان) همان رستگاری بزرگ است [که همانا اعلی مقامات سالکین الی الله همان مقام رضا است]

ای پیامبر! [با جهاد صوری و با جنگ کردن با نفس خود] با کفّار و [با مظاهرت و اوصیائت] با منافقان جهاد کن {زیرا او (ص) با منافقان جنگ نکرد} و بر آنان سخت بگیر و جایگاهشان جهنّم و بد سرانجامی است

به خداوند سوگند یاد می‌‌کنند که نگفتند و البتّه که کلمهٔ کفر را گفته‌‌اند و بعد از اسلامشان کفر ورزیدند و به آنچه که نرسیده‌‌اند همّت گماردند و [از آنان] انتقام نگرفتند [یعنی به عقوبت جزاء ندادند یا اکراه نداشتند یا انکار نکردند] جز برای اینکه خداوند آنها را و پیامبرش را از فضل خویش بی‌‌نیاز کرده، پس اگر [از نفاق و لوازم آن] توبه کنند (برگردند) برای آنها بهتر می‌‌باشد و اگر [از توبه کردن یا از رسول (ص)] روی گردانند خداوند آنها را در دنیا و آخرت با عذابی دردناک عذاب می‌‌کند و در زمین ولیی و نه نصیری ندارند

و از آنها کسانی با خداوند عهد بستند که اگر از فضل خود به ما بدهد البتّه حتماً صدقه خواهیم داد و البتّه حتماً از صالحین خواهیم بود

و چون از فضل خویش به آنها داد به آن بخل ورزیدند و [از عهد خویش] روی گردانیدند و (در حالی که) آنها [از خداوند و رسولش (ص)] اعراض کننده بودند

و [بخل و روی گردانیدن] به عنوان نفاق در قلوبشان در پی آنها شد تا روزی که او را با آنچه که از خداوند در آنچه که با او وعده کرده بودند خلاف (سرپیچی) کردند و با آنچه که دروغ بستند ملاقات می‌‌کنند

آیا ندانستند که خداوند سرّ آنها [یعنی خفایای امورشان را از خطوراتشان و خیالاتشان و اخلاقشان و احوالشان] و نجوایشان (آنچه که بر زبان‌‌هایشان ظاهر می‌‌شود به حیثی که بر دیگران مخفی می‌‌شود) را می‌‌داند و همانا خداوند به غیب‌‌ها (پنهانی‌‌ها) بسیار دانا است

کسانی که از فرمانبرداران [به طوع، به میل، عطاء کنندگان صدقات، رسانند‌‌گان به بهترین گیرندگان آن] از مؤمنان در صدقات لُمَز (عیبجویی همراه با استهزاء با چشم و ابرو) می‌‌کنند و به کسانی که جز [با منتهای] تلاششان [یعنی مگر به قدر تعب (کوشش) خود در تحصیل و طلب] بدست نمی‌‌آورند [و صدقه می‌‌دهند] و آنان را مسخره می‌‌کنند، و (حال آنکه) خداوند آنها را مسخره کرده است و آنها عذابی دردناک دارند

چه برای آنها استغفار کنی یا برای آنها استغفار نکنی، اگر برای آنها هفتاد مرتبه استغفار کنی پس هرگز خداوند آنها را نخواهد آمرزید آن به خاطر این است که آنها به خداوند و رسولش کفر ورزیده‌‌اند و خداوند مردمان فاسق را هدایت نمی‌‌کند

تخلّف کنندگان (باز ماندگان) در مقعدشان (محلّ نشستنشان، خانه‌‌شان) بنابر مخالفت کردن با رسول خدا شادمان شدند و کراهت ورزیدند که با اموالشان و انفسشان در راه خدا جهاد کنند و گفتند در گرما راه نیفتید، بگو حرارت آتش جهنّم شدیدتر است اگر می‌‌فهمیدند {فقه همان ادراک اغراض و غایات است خصوصاً غایات الهیّه از اشیاء و اقوال نه ادراک مفاهیم از الفاظ فقط چنانکه گمان شده، و لذا تفسیر شده به اینکه آن طلب علم دینی است که با آن به علمی دیگر توسّل جوید، و به عبارت اخری فقه آن ادراکی است که انسان را از حضیض نفس خود به اوج عقل او و از دنیای خود به آخرتش حرکت می‌‌دهد و تفسیر آن به علم به مسائل دینیّهٔ فرعیّه از ادلّهٔ تفصیلیّهٔ آن محض مواضعهٔ (با هم قرار گذاشتن) اصطلاحی است، و امّا در شریعت پس آن بر معنای خود باقیست و عدم نامگذاری علم خداوند و ملائکه به فقه برای عدم تصوّر استعداد برای او تعالی است و نه برای ملائکه تا ترقّی تصوّر شود، بلکه کلّ ما کان در آنجا به امکان عامّ است و آن بالفعل است، و عدم نامگذاری علوم انبیاء به فقه برای تبدّل استعداد آنها به فعلیّت است نه چنانکه گفته‌‌اند از اینکه علوم آنها از روی ادلّۀ تفصیلیّهٔ آنها نیست و حاصل این است که اشتداد و تدرّج در طریق انسانیّت مأخوذ در مفهوم فقه است و هر آنچه که ادراک می‌‌باشد همچنین فقه می‌‌باشد و آنچه که این‌‌چنین نباشد فقه نباشد، پس اگر فرض است که نبیّ حالت اشتداد در علم خود داشته باشد علم او از این جهت فقه می‌‌باشد}

پس باید به عنوان جزاء به خاطر آنچه که کسب می‌‌کردند کم بخندند و زیاد گریه کنند

پس اگر خداوند تو را [از جنگ روم] نزد گروهی از آنها (متخلّفان بلاعذر) بازگرداند پس از تو درخواست اجازه برای خروج (اعزام به جنگی دیگر) می‌‌کنند پس بگو: هرگز با من خارج نخواهید شد و هرگز همراه من با دشمنی نخواهید جنگید که شما بار اوّل (قبل از آن هنگامِ غزوهٔ تبوک) به نشستن (خودداری کردن) راضی شدید پس [همچنان] با خالفین (بر جای ماندگان یعنی زنان و کودکان) بنشینید (خودداری کنید)

و ابداً بر مردهٔ احدی از آنها نماز مگزار [زیرا نماز تو برای آنها آرامش است و آنها استعداد نماز تو را ندارند] و [برای دعاء کردن بر او] بر قبر او نایست زیرا آنها به خداوند و رسولش کفر ورزیده‌‌اند و مُرده‌‌اند [در حالی که] آنها فاسق بودند

اموال آنان و اولاد آنان تو را متعجّب نکند جز این نیست که خداوند می‌‌خواهد با آنها، آنان را در دنیا عذاب دهد و جانشان را بکَنَد و (در حالی که) آنها کافر هستند

و وقتی که سوره‌‌ای نازل می‌‌شود که به خداوند ایمان بیاورید و همراه با رسول او جهاد کنید توانگران آنها از تو اجازه می‌‌گیرند و [برای عذر] می‌‌گویند ما را رها کن که با خانه‌‌نشینان باشیم

راضی شده‌‌اند به اینکه با بر جای ماندگان باشند و بر قلب‌‌هایشان مهر زده شده و آنها نمی‌‌فهمند

لکن رسول و کسانی که [توانگران حقیقی هستند که] با او ایمان آورده‌‌اند با اموال خود و انفس خود جهاد می‌‌کنند و آنها [بزرگانی] هستند که برای آنها [بطور خاصّ همه جور] خیرات هست و آنان همان رستگارانند

خداوند برای آنان جنّت‌‌هایی آماده کرده که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود در آنها جاودانه‌‌اند و آن رستگاری بزرگ است

و عذر آورندگان از اعراب (بادیه نشینان) آمدند تا به آنها [در عقود (خانه نشستن)] اجازه داده شود و کسانی که به خداوند و پیامبرش [در بیعت اسلامیّه] دروغ گفته بودند هم [در خانه] نشستند بزودی به کسانی از آنها که کفر ورزیده‌‌اند عذابی دردناک اصابت خواهد کرد

بر ضعفا [در تخلّفشان از جنگ] حرجی نیست و نه بر بیماران و نه بر کسانی که چیزی نمی‌‌یابند که انفاق (هزینه) کنند آنوقت که بر خداوند و رسولش نصح (دوستی بی آلایش) می‌‌کنند (اخلاص می‌‌ورزند) بر نیکوکاران سبیلی (وزری، ذمّی) نیست و خداوند [بر کسی که بد کرده] بسیار آمرزنده است [پس چگونه است به کسی که نیکی کرده] و مهربان است [پس راهی بر آنها به عقوبت در آخرت نیست]

و نه بر کسانی که وقتی که نزد تو می‌‌آیند تا آنها را سوار کنی [حیثی که آنچه که انفاق (هزینه) کنند و در بدن‌‌هایشان قوی شوند را می‌‌یابند لکن طاقت پیاده رفتن با تو و نه بر توشه (زاد) قدرت ندارند و از تو درخواست توشه می‌‌کنند] گفتی آنچه که شما را بر آن سوار کنم نمی‌‌یابم برگشتند و از چشمان لبریز از اندوه‌‌شان اشک روان می‌‌شود که آنچه که [لازم دارند تا] انفاق (خرج) کنند را نمی‌‌یابند

جز این نیست که سبیل (وزر و ذمّ) بر کسانی است که از تو اجازه می‌‌گیرند و (در حالی که) آنها ثروتمند هستند و راضی شده‌‌اند به اینکه با برجای ماندگان باشند و خداوند بر قلوب آنها مُهر زده است و (حال آنکه) آنها نمی‌‌دانند

وقتی که [از این جنگ یعنی غزوهٔ تبوک] نزد آنها باز می‌‌گردید نزد شما عذر می‌‌آورند [بعد از رجوع تو و عذر آوردن آنها در جواب آنها] بگو: عذر نیاورید که هرگز شما را باور (تصدیق) نخواهیم کرد هرآینه خداوند از اخبار شما به ما خبر داده و بزودی خداوند عمل شما و رسولش را خواهد دید سپس به عالم غیب و شهادت بازگردانده می‌‌شوید پس شما را به آنچه که عمل می‌‌کردید آگاه می‌‌سازد

بزودی وقتی که نزد آنها بر می‌‌گردید برای اینکه [مبادا] از آنها اعراض کنید [و بر آنها به آنچه که از آنها واقع شده خطاب نکنید و با آنها تعاتب (گستاخی) ننمایید بلکه با آنها مانند سایر مؤمنین موافقت و مرافقت کنید] برای شما به خداوند سوگند خواهند خورد، و [لکن نه فقط از خطاب کردن بر آنها و عتاب نمودن بر آنها بلکه از معاشرت با آنها و موافقت با آنها] از ایشان اعراض کنید که آنها [بحسب اصل ذواتشان] پلیدند [و طهارت را قبول نمی‌‌کنند تا به احتمال اصلاحشان در عتاب کردن با آنها یا در مرافقت با آنها به شما اجازه داده شود] و به عنوان جزای آنچه که کسب می‌‌کردند جایگاه آنان جهنّم است

برای شما قسم می‌‌خورند تا از آنها راضی شوید پس اگر از آنها راضی شوید پس همانا خداوند از [این] مردمان فاسق راضی نمی‌‌شود

اعراب (اهل صحرا) [برای قساوت قلوبشان و غلظت نفوسشان و عدم گوش دادنشان بر آنچه که آنها را به حقّ نزدیک و آنها را دربارهٔ آخرت ترغیب می‌‌کند و عدم هوشیاری آنها به آنچه که برای آن خلق شده‌‌اند] در کفر و نفاق شدیدتر هستند و سزاوارترند که حدود [یعنی احکام از عبادات و معاملات، یا غایات مقصوده از احکام و آداب و قصص و مواعظ] آنچه که خداوند بر رسولش نازل کرده را ندانند و خداوند دانا (دارای حکمت نظری) و حکیم (دارای حکمت عملی) است

و از اعراب (بادیه نشینان) کسانی هستند که آنچه که [در جهاد و بر فقرای مسلمین از حقوق مفروضه (واجب شده) یا غیر مفروضه] انفاق می‌‌شوند (شده) را [برای عدم اعتقاد به خداوند و به آخرت و به اجر و عوض از خداوند] به عنوان تاوان (خسران بدون عوض) می‌‌گیرند و در انتظار [وقوع] گرفتاری‌‌ها (حوادث) برای شما هستند [و حال آنکه] گرفتاری بد بر [خود] آنها است و خداوند [بر گفتار آنها] شنوا و [به نیّت آنها] دانا است

و از اعراب (بادیه نشینان) کسانی هستند که به خداوند و روز آخِر ایمان آورده‌‌اند و آنچه که در راه خدا انفاق می‌‌کنند را به عنوان قِربَت (وسیلهٔ نزدیک شدن) به خداوند و دعاهای رسول می‌‌گیرند آگاه باشید که آنها (دعاهای رسول) وسیلهٔ نزدیک شدن برای آنان است بزودی خداوند آنان را [به سببیّت انفاق آنها برای دعای رسول (ص) و اجابت خداوند بر دعای او (ص) در حقّ آنان] در رحمت خود داخل خواهد کرد همانا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است

و پیشقدمان نخستین از مهاجرین [که از مکّه به مدینه برای محض خدمت رسول (ص) یا از مطلق اوطان خویش به آنجا مهاجرت کردند] و انصار [که بعد از هجرت او (ص) را یاری کردند] و کسانی که با نیکی کردن از آنان پیروی کرده‌‌اند خداوند از آنها راضی شد و آنها از خداوند راضی شدند و برای آنها جنّت‌‌هایی آماده کرده که از زیر آنها نهرها جاری می‌‌شود همیشه در آن جاودانند، آن رستگاری بزرگ است

و [بعضی] از کسانی از اعراب که حول شما هستند منافق هستند و از اهل مدینه که بر نفاق خوی (عادت) کرده‌‌اند آنها را نمی‌‌شناسی [امّا] ما آنها را می‌‌شناسیم بزودی آنها را دو بار عذاب خواهیم کرد [یک بار برای کفرشان و یک بار برای اظهار اسلامشان به نفاق، یا یک بار با نزع آنها از آمالشان و متمنّیاتشان (آرزوهایشان) و یک بار با مشاهدهٔ آنچه که در آخرت برای آنها آماده شده] سپس آنها [در قیامت] به عذابی بزرگ بازگردانده می‌‌شوند

و دیگرانی که به گناه خود اعتراف کردند عملی صالح و بدیی دیگر را در هم آمیختند چه بسا که خداوند بر آنها توبه (التفات) کند همانا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است

[خودت یا به توسط عُمّالت] از اموال آنها به عنوان صدقه بگیر که آنها را پاک کنی و آنها را به آن [وسیله] تزکیّه کنی و [حین اخذ (گرفتن) برای آنها به طلب رحمت] بر آنها دعاء کن همانا دعای تو سبب آرامش آنها است و خداوند شنوا و دانا است

آیا ندانسته‌‌اند که خداوند است که او توبه را از بندگانش قبول می‌‌کند و صدقات را می‌‌گیرد و همانا خداوند است که او بسیار توبه (التفات) کننده (کثیر الرجوع به بندگان) و [به بندگان] مهربان است {توبه همان رجوع شخص است از آنچه که الی الله شایسته نیست چه رجوع از جهت باطن به مظهر باطنی خداوند باشد که همان قلب است، یا از جهت ظاهر به مظهر او که همان نبیّ (ص) یا امام (ع) یا خلفای آن دو هستند، و لهذا این رجوع، و قبول توبه به این معنی، اعمال و مواثیق (پیمان‌‌ها) مقرّره‌‌ای است که از زمان آدم (ع) بین آنها جاری می‌‌باشد، و اگرچه برای شرافت آن و ضنّت (بخل شدید) نسبت به آن، از غیر اهلش آن را کتمان کرده‌‌اند و اثرش را از سینه‌‌های کسانی که بر آن اطلاع یافتند و از آن برگشتند محو نمودند، تا مبادا مانند سایر رسوم ملّت مبتذل شود، و در کتاب و سنّت در اغلب همان توبه به همین معنی استعمال شده و قابل (قبول کننده) بر این توبه همان نبیّ (ص) یا خلیفهٔ او است چنانکه آخذ (گیرنده) بر صدقه ایضاً همان نبیّ (ص) یا خلیفهٔ او (ع) هستند}

و بگو عمل کنید پس خداوند و پیامبرش و مؤمنان [خالص بر ایمان متحقّق به آن که آنان خلفاء خداوند بعد از رسول او (ص) هستند] عمل شما را خواهند دید [وگرنه که اکثر مؤمنین ناقص هستند که اطّلاع بر اعمال غیر ندارند] و بزودی به عالم غیب و شهادت بازگردانده خواهید شد آنگاه به شما به آنچه که عمل می‌‌کردید خبر می‌‌دهد [و بنابر آن اگر خیر است آنگاه به خیر و اگر شرّ است آنگاه به شرّ به شما جزاء می‌‌دهد]

و دیگران تأخیر انداخته شدگان [در انتظار] امر (حکم) خداوند هستند یا آنها را عذاب می‌‌کند و یا بر آنها توبه (التفات) می‌‌کند و خداوند [به استعداد آنها و استحقاق آنها برای هر کدام از توبه و عذاب] دانا و حکیم است [در عمل خود به هر کدام بحسب عمل او جزاء می‌‌دهد و اگرچه به قدر جُویی و مویی باشد]

و کسانی که به جهت ضرر رساندن به یکدیگر و به عنوان کفر (برای حصول یا برای تحصیل ازدیاد کفر) و از جهت تفریق بین مؤمنین و به جهت ارصاد [در کمین نشستن، مراقب بودن] مسجدی اتّخاذ کردند برای کسانی که قبلاً با خداوند و رسول او جنگیده‌‌اند و البتّه سوگند یاد می‌‌کنند که ما جز نیکی (ارادهٔ نیک یا عاقبت نیک یا خصلت نیک) اراده نکرده‌‌ایم و خداوند شهادت می‌‌دهد که آنها البتّه دروغگویند

هرگز در آنجا [برای اقامهٔ نماز] نایست البتّه مسجدی که از روز اوّل [از ایّام تأسیس آن یعنی مسجد قبا] بر پایهٔ تقوا بناء شده سزاوارتر است که در آن [برای اقامهٔ نماز] بایستی در آنجا مردانی هستند که دوست دارند که [از ارجاس (پلیدی‌‌ها) باطنی و انجاس (نجاست‌‌ها) ظاهری] پاک شوند و خداوند پاکیزه کنندگان را دوست می‌‌دارد

آیا پس کسی که بنیانش (بنیان وجودش) را بر پروا کردن از خداوند و رضوان اساس کرد بهتر است یا کسی که بنیانش را بر لبهٔ مسیل شکافته شده اساس کرده است؟ که آن را در آتش جهنم فرو می‌‌ریزاند (سقوط می‌‌دهد) [وکسی که اساس بنیانش بر شفیر (کنارهٔ) جهنّم است ظالم است] و خداوند مردمان ظالم را هدایت نمی‌‌کند

[اهل مسجد ضرار] بنیانشان را که بناء کرده‌‌اند پیوسته به عنوان (سبب) تردید (شکّ) در قلوبشان هست تا آنگاه که قلوبشان پاره پاره شود [پس اثری از آن باقی نمی‌‌ماند تا که به تردید متّصف شوند] و خداوند دانا و حکیم است [به اینکه بنیان آنها سبب جهل آنها و بلاهت آنها است]

همانا خداوند از مؤمنین اموالشان و انفسشان را خرید به اینکه جنّت برای آنها باشد وعده بر آن در تورات و انجیل و قرآن [وعدهٔ] حقّ (ثابت) است {و این بیعت از زمان آدم (ع) تا زمان ظهور دولت خاتم (ص) سنّت قائمهٔ (سنّت پا برجا) بوده است، به حیثی که اهل هر دینی احدی را از اهل آن دین نمی‌‌شمرند مگر به بیعت با صاحب آن دین یا با کسی که او را برای اخذ بیعت از مردم نصب کرده و این بیعت شرایط و آداب مقرّرهٔ مکتومه نزد آنان داشته، و برای شرافت این بیعت و ضنّت (بخل ورزیدن به آن) به ابتذال آن نزد کسی که اهل (شایسته) بر آن نیست در هر دینی بعد از قوّت آن و رحلت صاحب آن و اختیار عامّه بر آن به اغراض فاسدهٔ آنها بر سبیل رسم و ملّت، مخفی می‌‌شده}، در راه خدا می‌‌جنگند و می‌‌کشند و کشته می‌‌شوند و چه کسی به عهد خود وفا کننده‌‌تر از خداوند است پس به بیعتان که [با خدا به توسط مظاهرش] با او بیعت کردید شادمانی جویید و آن [بیع که بر دستان خلفای او بیعت کردید یا آن وعده] همان رستگاری بزرگ است

[برای] توبه کنندگانِ عبید گشتگانِ [یعنی از رقّیّت (بندگی) انفسشان داخل شدگان در رقّیّت مولایشان] ستایش کنندگانِ (معتقدین مشاهده کنندهٔ هر کمال و جمال از خداوند) سیر کنندگانِ [در اراضی عالم صغیر و عالم کبیر و در اخبار امّت‌‌های گذشته و در شرایع انبیاء و مواعظ اولیاء و نصایح آنها و در کتب آسمانی و به ویژه قرآن] رکوع کنندگانِ [با رکوع مخصوص از ارکان نماز صوری یا با اظهار خضوع و ذلّ (ذلّت) بر خداوند و بر خلفای او] سجده کنندگانِ [با سجدۀ نماز یا با مطلق سجده بر خداوند یا با غایت خضوع و تذلّل] امر کنندگانِ به معروف و نهی کنندگانِ از منکر [بر اهالی عوالم خود یا بر اهل عالم کبیر بعد از استکمال اهالی عوالم خود و فراغت از آنها] و حفظ کنندگانِ حدود خداوند [همان احکام الهی از عبادات و معاملات و غایات مقصودهٔ آنها از آنها]، و به مؤمنین [موصوف به اوصاف مذکور] بشارت بده

برای پیامبر و کسانی که ایمان آورده‌‌اند [صحیح] نباشد که برای مشرکان ولو که خویشاوند باشند بعد از آنکه برای آنان روشن شد که آنها اصحاب دوزخند استغفار کنند

و استغفار ابراهیم برای پدرش جز از بابت وعده‌‌ای که به او وعده داده بود نبود [و قبل از آن بود که برای او تبیین (روشن) شود که او از اصحاب جحیم است] و چون برای او روشن شد که او دشمن خداوند است از او بیزاری جست همانا ابراهیم البتّه بسیار آوه (آه و زاری) کننده و بردبار بود

و خداوند را نباشد تا قومی را بعد از آنوقت که آنها را [تکویناً با ایصال آنها به مقام انسانیّت یا تکلیفاً با ایصال آنها به کسانی که با آنها با بیعت عامّه یا خاصّه بیعت نمایند] هدایت کرد گمراه کند تا آنکه برای آنها [از جهت تکوین یا از جهت تکلیف برای اتمام حجّت] روشن نماید که از چه پرهیز کنند همانا خداوند به هر چیزی دانا است

همانا مُلک (مملکت، پادشاهی) آسمان‌‌ها و زمین برای خداوند است [به حیات حیوانی یا به حیات انسانی] زنده می‌‌کند و [همچنین] می‌‌میراند و شما غیر از خداوند ولیّی [که امور شما را با جلب آنچه که آن نسبت به شما خیر شما است تولّى (سرپرستی) کند] و نه یاری کننده‌‌ای [که شرور شما را از شما دفع کند] ندارید {نبیّ (ص) به ولایتش همان ولیّ است که امور تابع را تولّى می‌‌کند از اصلاح حال او در نفسش، و به نبوّتش و رسالتش همان نصیر است که تابع را به دفع شرور از او یاری می‌‌کند}

همانا خداوند بر پیامبر و مهاجرین و انصار که در آن ساعت سخت از او تبعیّت کردند [برای اینکه آنها در غزوهٔ تبوک در سختی و قحطی و شدّت گرما و قلّت (اندک بودن) آب واقع شدند و با رخاء (رفاه) و راحتی و عدم حاجت به جنگ و صلح بر خراج بدون زحمت جنگ از سفر بازگشت] توبه (التفات) کرد، بعد از آنکه نزدیک بود که قلوب گروهی از آنها [از اتّباع از او و اعتقاد به رسالت او] بلغزد سپس [با عصمت (نگهداشتن) آنها از لغزش] بر آنان توبه (التفات) کرد زیرا او نسبت به آنان رئوف و مهربان است

و بر آن سه [نفر] که [از غزوهٔ تبوک] تخلّف کردند [رسول خدا (ص) به اصحابش امر کرد که بر آنها سلام نکنند و با آنان کلام نگویند و با آنان معامله نکنند و با آنان مجالست ننمایند] تا آنوقت که [به سبب عدم تکلّم رسول خدا (ص) و نه اصحابش و نه اهل (خانواده) آنها] زمین با گستردگی آن بر آنها تنگ شد و خودشان [با عدم اجتماعشان و عدم تکلّم بعضی از آنها با بعضی دیگر] بر خود تنگ گرفتند و ظنّ بردند (دانستند و یقین کردند) که ملجأیی از خداوند نیست مگر خود او سپس [با رحمت و توفیق] بر آنها توبه (التفات، بازگشت) کرد تا توبه کنند [در حالی که به خداوند صادق هستند و خداوند توبۀ آنها را قبول نمود] که خداوند همان بسیار توبه (التفات) کننده [بر بندگان به رحمت و توفیق، بسیار بازگشت کنندهٔ سهل قبول کننده بر توبۀ آنان] و مهربان است [پس آنان را به رحمتش وا نمی‌‌گذارد که بر عصیان مداومت کنند]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید {ایمان گاهی اطلاق می‌‌شود بر اسلام حاصل به بیعت عامّه و قبول دعوت ظاهره و انقیاد نفس و قالب تحت احکام قالب مأخوذه از نبّی (ع) یا خلیفۀ او (ع)، و گاهی اطلاق می‌‌شود بر ایمان خاصّ حاصل به بیعت خاصّهٔ ولویّه و قبول دعوت باطنه و انقیاد قلب تحت احکام قلب مأخوذه از صاحب احکام قلب و آن ایمان حقیقی است برای صحّت سلب اسم ایمان از اسلام} از خداوند پروا کنید {تقوا (پروا) از سخط خداوند و عذاب او گاهی اطلاق می‌‌شود به اعتبار مطلق انزجار از نفس و مقتضیات آن و آن مقدّم بر اسلام حقیقی است که همان هدایت به ایمان است، و گاهی اطلاق می‌‌شود به اعتبار انصراف از نفس و طرق آن به طریق قلب و سلوک به سوی او، و تقوا به این معنی حاصل نمی‌‌شود مگر با ایمان خاصّ و بیعت ولویّه، برای اینکه انسان تا با این بیعت، بیعت نکند طریق قلب برای او واضح نمی‌‌شود چه رسد به توجّه به آن و سلوک بر آن و ایمان در قلبش داخل نمی‌‌شود} و همراه با صادقان (راستینان، راستگویان) باشید {و همچنانکه گفتار فعل زبان است همچنین افعال و احوال و اخلاق و علوم، گفتار ارکان و جنان است و صیغۀ صادق لغتی است که برای کسی که متّصف به صدق است اطلاق می‌‌شود، چه از غیر تعرّض برای سجیّه بودن آن برای او یا به عنوان عرض، لکن آن در عرف بر کسی که صدق سجیّهٔ او گشته غلبه کرده، پس بنابر این صادق کسی می‌‌باشد که متمکّن در انسانیّت است و هر آنچه که از او صادر می‌‌شود بر آنچه که انسانیّتش آن را اقتضاء می‌‌کند موافق است، و این معنی مخصوص به انسان کامل است و لذا صادقین را در خودشان منحصر کرده‌‌اند} {این آیه معنی می‌‌دهد: ای کسانی که با بیعت عامّهٔ نبویّه اسلام آورده‌‌اید با بیعت خاصّهٔ ولویّه از خداوند تقوا (پروا) کنید و اگر از اهل فکر نمی‌‌باشید بر ذکر مأخوذ از صادقین مداومت کنید، یا بر ذکر و فکر اگر از اهل فکر می‌‌باشید، یا ای کسانی که با بیعت خاصّهٔ ولویّه ایمان آورده‌‌اید از خداوند تقوا (پروا) کنید از انصراف از طریق قلب و بر ذکر و فکر مداومت کنید}

برای اهل مدینه و کسانی از اعراب (بادیه نشینان) از اطراف آنها [از اهل شرق و غرب شایسته] نباشد که از رسول خدا تخلّف (سرپیچی) کنند [که او اصل در صدق است و صدق سایر صادقین فرع صدق او است] و نباید خودشان را [به سبب محبّت به خودشان یا در خودشان یا انفسشان] به نفس او رغبت (ترجیح) دهند، آن [عدم جواز تخلّف و رغبت] به (سبب) این است که در راه خدا تشنگی و نه سختی و نه مخمصه (گرسنگی، قحطی) به آنها نمی‌‌رسد و به قدمگاهی قدم نگذارند که کفّار را خشمناک کنند و [آسیب] رساندن از دشمن به آنها نمی‌‌رسد [یا از غلبه و قتل و اسارت و غارت آسیبی به دشمن نمی‌‌رسانند] مگر آنکه به (سبب) آن عمل صالحی برای آنها نوشته می‌‌شود [آنها به سبب اتّباعشان از رسول خدا (ص) نیکوکار هستند و] همانا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌‌کند

و به انفاقی (هزینه‌‌ای) کوچک و نه بزرگ انفاق نمی‌‌کنند و وادیی را نمی‌‌پیمایند مگر آنکه [آن] مقرّر شده باشد تا خداوند به بهترین آنچه که عمل می‌‌کرده‌‌اند به آنها پاداش دهد

و برای مؤمنین [شایسته] نباشد تا همگی (جمیعاً) دور شوند (عزیمت کنند) پس چرا از هر گروهی عدّه‌‌ای دور نشدند [به جهاد یا به خدمت نبیّ (ص) یا مشایخ او برای تحصیل علم عزیمت نکردند] از جمله طایفه‌‌ای [مستعدّ استکمال دو قوّۀ علمیّه و عملیّه] تا در دین تفقّه (فهم) کنند و تا [بعد از استکمال خود در دو قوّه و اجازت آنها در ارشاد و تعلیم عباد] قومشان را وقتی که نزد آنها رجوع می‌‌کنند انذار کنند راجی به اینکه آنها [از موبقات (هلاک کننده‌‌ها، هلاکتگاه‌‌ها) خودشان] حذر کنند {فقه علم دینیّ است که با آن به علمی دیگر توسّل می‌‌شود و مقصود علوم عقلیّهٔ انسانیّه است، زیرا علم دینی همان علم انسانی عقلی است، عقلی باشد یا خیالی، برای اینکه انسان با انسانیّتش طریق به سوی آخرت و واقع در طریق و سائر (سیر کننده) بر آن است، و از حیث اینکه او به انسانیّتش، سالک بر طریق است علم او در اشتداد و ازدیاد می‌‌باشد، نه آن علم خیالی که با تصرّف واهمه بدون عقل حاصل می‌‌شود چه عقلی نامیده شود یا خیالی، زیرا آن علم نفسیّ حیوانیّ موصول به ملکوت سفلی، صاد (باز گرداننده، مانع) از طریق آخرت است و اگرچه صورت آن صورت علم آخرت باشد، و فقه در صحیحۀ نبوی یا علم به احکام قالبیّه مسمّی به «سنّت قائمه» است و طریق به آنها جز به وحی الهی نیست برای خفاء ارتباط آنها با عالم آخرت و خفاء چگونگی ایصال آنها به او، و اختلاف آن به اختلاف درجات مکلّفین به آنها است و آن حاصل نمی‌‌شود مگر به اخذ و تقلید از نبیّی یا از کسی که آنها را از او اخذ کرده، و یا علم به نفس و اخلاق آن و احوال آن است و همان «فریضۀ عادله» است، و یا علم به عقاید حقّۀ دینیّه است و همان «آیات محکمات» است برای بودن هر کدام از آنها آیت و علامتی از حقّ تعالی و مبدئیّت او و مرجعیّت او، این وقتی است که عقل آن را وسیله مقاصد اُخرویش قرار می‌‌دهد و امّا وقتی که وهم آن را وسیلهٔ آرزوهای دنیویش و مآرب (حاجات) حیوانیتش قرار دهد پس فقه و نه علم نمی‌‌باشد و اشباه مردم آن را فقه و علم نامیده‌‌اند، و مراد از تفقّه کمال فقاهت است چه هیئت (ریخت) برای مبالغه یا غیر آن قرار داده شود یکسان است برای اینکه او تعالی آن را به انذار غیّا (برافراشته) کرده و مراد از انذار آنچه است که در مُنذَر (انذار کرده شده) مؤثّر می‌‌باشد، و انذار در مُنذَر مؤثّر نمی‌‌باشد مگر وقتی که مُنذَر در دو قوّۀ علمیّه و عملیّهٔ خود کامل باشد، وگرنه که لفظ انذار چه بسیار است که بر زبان غیر متفقّه جاری می‌‌شود مانند انذار خلفای جور و علمای آنها و قصّاص (قصّه‌‌گوها)شان و وعّاظ آنها، کسانی که امر می‌‌کردند و امر نمی‌‌بردند و نهی می‌‌کردند و نهی برنمی‌‌داشتند و موعظه می‌‌کردند و متّعظ نمی‌‌شدند و از آن جز وبال اتمام حجّت بر خود را بدون تأثّر (تأثیر گذاشتن) مخاطبین حاصل نمی‌‌کنند، و برای خفاء کمال نفس در این دو قوّه بر متفقّه و بر غیر او در انذار و امر و نهی محتاج به اذن و اجازه از امام یا نائب او می‌‌باشند و سلسلهٔ اجازه در سلسلهٔ علمای ظاهره و باطنه منضبط می‌‌باشد}

ای کسانی که [با ایمان عام] ایمان آورده‌‌اید با کسانی از کفّار که نزدیک شما می‌‌شوند بجنگید تا در شما خشونتی بیابند [تا بر شما جرأت نکنند] و بدانید که خداوند با تقوا پیشگان است [و از اغراض نفس در جنگ از مرایات (ریا کاری‌‌ها) و صیت (آوازه) و غنیمت بپرهیزید که یاری شوید]

[لکن وقتی که به جنگ امر شوند بعضی آنان سست می‌‌شوند] و وقتی که سوره‌‌ای نازل می‌‌شود آنگاه کسانی از آنان [بطور استهزاء] می‌‌گویند که این بر ایمان کدامیک از شما افزود و امّا کسانی که ایمان آورده‌‌اند پس بر ایمان آنها افزوده است و (در حالی که) آنها [برای نزول آن بر خودشان] شادمانی می‌‌کنند [برای اینکه آنها آن را به عنوان نعمت برای خود می‌‌بینند]

و امّا [منافقین] کسانی که در قلب‌‌هایشان مرض است پس پلیدیی (شکّ و وسوسه) به پلیدیشان افزوده است و مردند و (در حالی که) آنها کافر بودند

آیا نمی‌‌بینند؟ که آنها در هر سالی یک یا دو بار [با بلایایی در ابدانشان و در انفسشان یا با جهاد با دشمنان و ظهور آثار صدق نبوّت با غلبۀ آنها با عدم تهیّۀ اسباب غلبه] امتحان می‌‌شوند سپس [از نفاقشان و کفرشان و نیرنگشان] توبه نمی‌‌کنند (باز نمی‌‌گردند) و آنها متذکّر نمی‌‌شوند [که این افتتان (آزمایش) از خداوند است و اینکه او بر عذاب آنها قادر است]

و وقتی که سوره‌‌ای نازل می‌‌شود بعضی از آنها [با نگاه‌‌هایشان بطور استهزاء اشاره می‌‌کنند یا از روی غیظ] به بعضی دیگر نظر می‌‌کنند که [اگر بلند شوید و از این مجلس برگردید] آیا احدی شما را می‌‌بیند؟ سپس [از مجلس محمّد (ص)] منصرف می‌‌شوند (بلند می‌‌شوند و به غیظ از او روی می‌‌گردانند) خداوند قلب‌‌های آنها را برگردانده است به (سبب) اینکه آنها قومی هستند که تفقّه (فهم) نمی‌‌کنند

همانا رسولی از خود شما [از جنس شما، بشر یا عرب یا انسان کامل بنابر اینکه خطاب بر ائمّه باشد و از شریفترین شما] نزد شما آمده [رنج بردن شما] بر او ناگوار است که شما رنج ببرید بر [حفظ کردن شما و ایمان] شما حریص و به مؤمنین رئوف و مهربان است

پس اگر [از تو و از ایمان به تو] روی گردانیدند پس [از روی پشت گرمی به او و به سبب اعانت او] بگو خداوند مرا کافی است خدایی جز او نیست بر او توکّل کرده‌‌ام و او پروردگار عرش عظیم است.