حزب شمارهٔ ۸۱

و با اهل کتاب مجادله نکنید مگر [با مجادله‌‌ای که] آن بهتر [از دیگر مجادلات است یا به طریقه‌‌ای یا با کلمه‌‌ای که آن بهتر است] مگر با کسانی از آنها که [که در مجادله یا با مقاتله به شما یا با لجاج و عدم استماع حقّ شما به انفسشان] ستم کرده‌‌اند و [با اقرار به حقّ بودن کتاب آنها و دین آنان] بگویید: به آنچه که به ما و به شما نازل شده ایمان داریم [تا سورت (تندی) لجاج آنان بشکند] و خدای ما و خدای شما یکی است [با اظهار اتّحاد با آنان در مبدء و معبود تا آن دلالت کند بر اینکه شما با آنان متّحد غیر مغایر با آنان هستید و آن، آنان را در مخالطت (همنشینی) با شما و مُوادّت (دوستی کردن) آنها با شما ترغیب کند] و ما برای او [یعنی به خدای شما که همان خدای ما است] تسلیم شده هستیم

و این‌‌چنین [یعنی مثل انزال کتاب به آنان] به تو کتاب [نبوّت یا قرآن را] نازل کردیم و کسانی که به آنان کتاب [یعنی قرآن را] داده‌‌ایم [و آنان آل محمّد (ص) هستند یا کسانی که با قبول رسالت با بیعت عامّه یا با قبول ولایت با بیعت خاصّه احکام نبوّت را به آنان داده‌‌ایم] به آن ایمان می‌‌آورند [یعنی اذعان می‌‌نمایند یا با بیعت عامّه یا خاصّه به قرآن یا به محمّد (ص) یا به کتاب نبوّت یا به علی (ع) ایمان می‌‌آورند] و از اینان [نیز یعنی از اهل کتاب و همان یهود و نصاری یا از مشرکین یا از اینان که به آنها قرآن داده‌‌ایم و با بیعت به آن ایمان آورده‌‌اند] کسانی هستند که [با یکی از دو بیعت] به آن ایمان می‌‌آورند [یا قلباً به محمّد (ص) یا به قرآن یا به احکام نبوّت یا به علی (ع) اذعان می‌‌کنند] و آیات ما [که اعظم (بزرگترین) آنها علی (ع) است] را جز کافران انکار نمی‌‌کنند

و قبل از این (قرآن) تو هیچ کتابی را نمی‌‌خواندی و آن را [یعنی قرآن یا مطلق کتاب را] با دستان خود نمی‌‌نوشتی، که آنوقت البتّه باطل گرایان تردید نمودند

بلکه آن [یعنی کتاب نبوّت یا کتاب ولایت و قرآن صورت آن دو] آیاتی روشن [و روشنگر] در سینه کسانی است که علم داده شده‌‌اند و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌‌کنند

و گفتند: چرا آیاتی از پروردگارش بر او نازل نشده؟ [با تنزّل از مقام ولوی خویش و با اظهار عجز بحسب مقام بشری خود به آنها] بگو: جز این نیست که آیات نزد خداوند است [و چیزی از آنها نزد من نیست تا به اِقْتراح (خواستار شدن، پیشنهاد) شما بیاورم] و جز این نیست که من بیم دهندهٔ آشکاری [یعنی ظاهر یا مظهر (ظاهر کننده) انذار (بیم دادن) خود و صحّت آن] هستم {رسول (ص) ناگزیر است که دارای دو شأن باشد، شأن انذار به رسالتش و شأن تبشیر (بشارت دادن) به ولایتش}

آیا برای آنها کافی نمی‌‌شود [که تو یتیمی غیر رفت و آمد کننده نزد احدی بودی و از احدی تعلیم نگرفتی؟ و در دلالت بر صدق تو برای آنها کافی نبوده است تا آنکه آیت دیگری را اقتراح می‌‌کنند؟!] که ما [نه غیر ما] کتاب [یعنی احکام رسالت یا صورت قرآن] را بر تو [که بی سواد بودی] نازل کرده‌‌ایم [و کتاب تو مشتمل بر دقایق حکمت‌‌ها می‌‌باشد به حیثی که عقلاء و حکماء از ادراک آن عجز می‌‌آورند در حالی که آنها] بر آنان تلاوت می‌‌شود [و برای آنان مخفی نیست] همانا در آن برای قومی که [به یکی از دو بیعت] ایمان می‌‌آورند [یا برای قومی که به خداوند و ملائکهٔ او و کتب او و رسولانش و روز آخر اذعان می‌‌کنند] البتّه [از حیث دلالت آن بر صدق رسالت تو] رحمت و [به عنوان دلالت به حقّ بودن تو] یادآوری هست

[بعد از آنکه این آیات در آنان نفع نرساند به آنان] بگو: خداوند به عنوان شاهد بین من و شما کافی است [پس اگر من دروغگو باشم دروغ مرا می‌‌داند و مرا برای آن عذاب می‌‌کند، و اگر شما دروغگو باشید آن را می‌‌داند و شما را برای آن عذاب می‌‌کند] آنچه که در آسمان‌‌ها و زمین است را می‌‌داند [پس از عناد با او و با رسولش حذر کنید] و کسانی که به باطل ایمان آورده‌‌اند و به خداوند کفر ورزیده‌‌اند آنان همان زیانکاران هستند

و از تو خواهان عجله در عذاب می‌‌شوند و اگر زمانی معیّن نشده بود البتّه عذاب بر آنها می‌‌آمد [یعنی عدم آمدن عذاب این است که برای هر امری وقتی هست که از آن تجاوز نمی‌‌شود] و البتّه ناگهانی [بدون تقدّم اِماره‌‌ای (علامتی) برای آن یا بدون استشعار آنان از امارات آن برای اِنْهِماک (سرگرم بودن شدید) آنان در مَلاهی (بازیچه‌‌ها)] و (در حالی که) آنان شعور نمی‌‌ورزند [در دنیا و در حال بقائشان مثل اتیان عذاب در بدر و غیر آن و مثل بلایا در اموال و انفس یا در حال احتضارشان بر دستان ملائکه یا در آخرت در برزخ‌‌ها، یا در قیامت] بر آنها خواهد آمد

از تو خواهان عجله در عذاب می‌‌شوند و (حال آنکه) همانا جهنّم البتّه محیط بر کافران است [و اگرچه به آن شعور نمی‌‌ورزد]

[تذکّر بده] آنروز را که عذاب آنها را از بالای آنها و از زیر پاهایشان فرا می‌‌گیرد و می‌‌گوید: بچشید [طعم] آنچه را که عمل می‌‌کردید

ای بندگان من که [با بیعت بر دست محمّد (ص) با بیعت عامّه یا بر دست علی (ع) با بیعت خاصّه] ایمان آورده‌‌اید همانا زمین من گسترده است [و وقتی که برای شما عبادت من در سرزمینی میسّر نمی‌‌شود پس از آنجا به سرزمینی که توحید عبادت من برای شما ممکن می‌‌شود خارج شوید] و تنها مرا [نه غیر مرا] بندگی کنید

هر نفْسی چشندهٔ مرگ است سپس به ما بازگردانده می‌‌شوید

و کسانی که ایمان آورده‌‌اند و اعمال صالح کرده‌‌اند البتّه حتماً آنها را در غرفه‌‌هایی از جنّت جای می‌‌دهیم که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود، در آن ماندگارند، چه خوب است پاداش عاملین

که صبر کردند و بر پروردگارشان توکّل می‌‌کنند

و چه بسیار جنبندگانی که [نوعاً و فرداً احصاء (شمارش) نمی‌‌شوند] روزی خود را حمل نمی‌‌کنند، خداوند است که به آنها و به شما روزی می‌‌دهد و او [بر اقوال قالی و حالی و استعدادی شما که شعور به آنها ندارید] شنوا و [به مقدار استعداد و قدر استحقاق] دانا است

و البتّه اگر از آنها [یعنی از متقیّدین به اسباب غافلان از مسبّب الاسباب] سؤال کنی که چه کسی آسمان‌‌ها و زمین را خلق کرده و خورشید و ماه [که عمدهٔ اسباب رزق هستند] را مسخّر نموده؟ [که تولید موالید و ارتزاق روزی خورندگان به سبب آنها است] البتّه حتماً می‌‌گویند: الله، پس چرا افتراء می‌‌بندند [یعنی از او بسوی اسباب بیراهه می‌‌روند]

خداوند روزی را برای کسی از بندگانش که بخواهد می‌‌گسترد و [یا] برای او تنگ می‌‌کند همانا خداوند به هر چیزی بسیار دانا است [پس آنچه که از بسط روزی و قبض آن که برای بندگانش صلاح می‌‌شود را می‌‌داند]

و اگر از آنها سؤال کنی چه کسی از آسمان آب را فرو فرستاد و زمین را بعد از مرگ آن با آن زنده کرد البتّه می‌‌گویند الله، [بعد از اقرار آنها به آن از جهت شکر کردن بر اِنعام او بر تو به بصیر کردن تو به آن] بگو: ستایش مخصوص خداوند است بلکه بیشتر آنان تعقّل نمی‌‌کنند

و این زندگانی دنیا جز لهو (سرگرمی) و لعب (بازیچه) نیست و همانا سرای آخرت [با جمیع اجزائش] البتّه آن حیات است اگر می‌‌دانستند

[وقتی که در خشکی مطمئن (آسوده خاطر) می‌‌باشند از خداوند و آخرت غافل و مهتم (همّت‌‌گمار، اندوه‌‌مند) به امر حیات دنیا می‌‌باشند] پس وقتی که در کشتی سوار می‌‌شوند [و بر حیات دنیا می‌‌ترسند] خداوند را می‌‌خوانند [در حالی که] دین را [یعنی طریق به او را] برای او خالص کرده‌‌اند پس چون آنان را به خشکی نجات می‌‌دهد آنوقت آنها [به خداوند یا به آخرت یا به دین] شرک می‌‌ورزند [یا مشرک می‌‌گردند]

تا به آنچه [از نعمت اِنْجا (نجات دادن) یا مطلق نِعَم] که به آنان داده‌‌ایم ناسپاسی کنند و تا [در حیات داثرهٔ (فانی) خود] متمتع (برخوردار) شوند پس [عقوبت اشراک و وبال تمتّع در حیات حیوانی را یا که آن، خطاء و وبال بوده است را] خواهند دانست

و آیا [اهل مکّه به نعمت‌‌های او کفر می‌‌ورزند و به او شرک می‌‌آورند و] ندیده‌‌اند که ما حرم را امن قرار داده‌‌ایم؟ و (حال آنکه) مردم از حول (اطراف) ایشان [با کشتن و اسارت] ربوده می‌‌شوند، آیا [از هواهای خود تبعیّت می‌‌کنند؟] و به باطل [که اوّلاً همان هوی‌‌های آنان، و ثانیاً شیاطین، و ثالثاً اصنام و کواکب یا شرکای ولایت هستند] ایمان می‌‌آورند، و به نعمت خداوند [که آن امن قرار دادن حرم برای آنان یا جملهٔ نعم خداوند یا ولایت است که آن اصل همه نعمت‌‌ها است] کفر می‌‌ورزند

و چه کسی ظالمتر از کسی است که به دروغ بر خداوند افتراء بست {و افتراء بر خداوند اعمّ از آن است که آنچه را که به آن اذن داده نشده برای او شریک قرار دهد یا فتوا دهد یا بین مردم قضاوت نماید یا خود را امام مردم کند، یا بدون اذن و اجازه از خداوند و خلفای او تَرَأُّس (ریاست طلبی) نماید} یا چون حقّ را که نزد او می‌‌آید {یعنی امر ثابت یا ولایت زیرا آن در حقیقت، حقّ است و سایر اشیاء حقّ بودن آنها جز به آن نمی‌‌باشد} تکذیب کرد آیا در جهنّم جایگاهی برای کافران نیست [یعنی حال مفتری و مکذب این است که او کافر است، زیرا او تا حقّ و وجههٔ آن را نپوشاند افتراء بستن و تکذیب برای او ممکن نمی‌‌شود، و هر کافرى جایگاهش جهنّم است]

و کسانی که در [طلب ما، یا در محبّت ما، یا در طریق ما که خلفای ما آنها را به آن هدایت می‌‌کنند یا در تعظیم ما یا در توسّل به ما با توسّل به خلفای] ما کوشش می‌‌کنند ما البتّه حتماً آنها را به راه‌‌های خود هدایت می‌‌کنیم [یعنی حتماً و حتماً آنان را راه می‌‌بریم یا حتماً و حتماً آنها را می‌‌رسانیم، یا حتماً و حتماً به آنها نشان می‌‌دهیم] و همانا خداوند البتّه با نیکوکاران است [یعنی کسانی را که ما آنها را به راه‌‌هایمان هدایت می‌‌کنیم جمیعاً محسن می‌‌گردند، یا کسی که در راه ما مجاهدت می‌‌کند محسن می‌‌باشد، و هر کس که محسن باشد خداوند با او می‌‌باشد، برای اینکه خداوند با محسنین است].

«الم»

روم مغلوب شد

در نزدیکترین سرزمین [آنها به سرزمین فارس (پارس) یا سرزمین‌‌های عرب] و آنان بعد از غلبهٔ آنها بزودی غلبه خواهند کرد

در اندی (سه تا ده) سال، قبل از این و بعد از این امر برای خداوند است [یعنی مشیّت در این قول به او است که تأخیر اندازد آنچه را که مقدّم است و مقدّم بدارد آنچه را که در قول تأخیر انداخته تا روزی که در آن با نزول نصر بر مؤمنین قضاء حتمی شود] و در آنروز [یعنی غلبهٔ روم یا مغلوب شدن فارس به دست مسلمین، یا مغلوب شدن بنی امیّه، یا مغلوب شدن لشکریان جهل و اهویهٔ نفس با ظهور قائم (ع)] مؤمنان شادمانی می‌‌کنند

از یاری خداوند که به کسی که می‌‌خواهد یاری می‌‌کند و او عزیز [غالبی است که از مرادش دفع نمی‌‌شود] و مهربان است [که آنچه را که انجام می‌‌دهد انجام نمی‌‌دهد مگر به رحمت خود، و غضب و عذاب گشتن رحمت در بعضی قوابل، جز این نیست که آن از قِبل قابل است]

خداوند [نصر آنان و فرح مؤمنین را با وعده‌‌ای] وعده کرده است، خداوند خُلف وعدهٔ خود نمی‌‌کند و لکن اکثر مردم [عدم خلف وعده او را، یا یاری او برای مؤمنین را، یا یاری او برای کسی که بخواهد را، یا کیفیّت وعدۀ او را، یا کیفیّت نصر او را] نمی‌‌دانند [و لذا از یاری جز غلبه در ظاهر نمی‌‌بینند، نه غلبه در باطن]

ظاهری از زندگانی دنیا را می‌‌دانند و آنان از آخرت [که همان باطن حیات دنیا و جهت غیب آن و بعضی از آن است] همچنان غافل هستند

و آیا [به مدارک باطنیشان رجوع نکرده‌‌اند و] دربارهٔ (در حقّ) انفس خود فکر نکرده‌‌اند؟ [تا بیابند که در آن آسمانی و زمینی یعنی روحی و جسدی هست و اینکه حیات جسد که همان حیات دنیا است جز به حیات روحی که همان حیات اخروى است نیست، تا آخرت را بدانند و از آن غافل نباشند یا معنی می‌‌دهد: آیا نزد خودشان فکر نکرده‌‌اند تا بدانند] خداوند آسمان‌‌ها [ی ارواح] و زمین [اشباح] و مابین آن دو را خلق نکرد مگر به حقّ [که همان حقیقت حیات دنیا و آخرت است تا بدانند که در داثِراتی (از بین رفتنی‌‌هایی) که حیات دنیا از آنها است حقّ باقی ثابت است و از آن غفلت نکنند و رسیدن به آن و همان جهت آخرت را طلب نمایند] و با وقت معیّن [که آن دو بحسب اسباب طبیعی از عمر طبیعی اجلى معیّن و بحسب قواطع (پیشامد‌‌ها) و موانع از وصول به اجل طبیعی خود اجلى معلّق دارند] و همانا بسیاری از مردم به ملاقات پروردگارشان البتّه کافر هستند [لذا اعمال بد می‌‌کنند و وقتی که تفکّر کنند که اعمال این کثیر (گروه بسیار) ناشی شده از کفرشان به لقاى پروردگارشان است از مثل اعمال آنها اجتناب می‌‌کنند]

و آیا در زمین [طبیعی و در زمین وجودشان و زمین قرآن و سِیَر (سیرت‌‌های) خوب و غیر خوب] سیر نکرده‌‌اند تا نظر کنند که عاقبت کسانی که قبل از آنها بوده‌‌اند چگونه بوده است؟ از لحاظ قوّت [بحسب بدن و مال و اعوان] از آنها قویتر بودند و زمین را [با تقلیب وجه آن برای استنباط (استخراج، برون یابی) آب و استخراج معادن و برای زراعت و غرس درختان و غیر آن از تصرّفات بیش از اینان] شخم زدند (زیرورو کردند) و آن را بیش از آنچه که [اینان] آن را آباد نمودند آباد کردند [و خداوند آنها را نابود کرد و قوّت آنها و شخم زدنشان و عمارت کردنشان به آنها نفع نرسانید پس شما را نمی‌‌سزد که به قوّت خود و شخم زدن خود و تعمیر (آباد کردن) خود مغرور شوید] و رسولانشان با بیّنه‌‌ها [یعنی با احکام رسالت یا معجزات] نزد آنها آمدند [و به قوّت خود مغرور شدند و رسولان را مثل شما تکذیب کردند پس خداوند آنها را خوار کرد یا آنها را هلاک نمود] و خداوند [بر آن] نبود تا به آنها ظلم کند و لکن آنها [خود] به خودشان ظلم می‌‌کردند

سپس عاقبتِ کسانی که بدی می‌‌کردند به اینکه آیات خداوند [و بزرگترین آنها انبیاء و اولیاء (ع)] را دروغ شمردند و آنها را استهزاء می‌‌کردند بدتر بود {و استهزاء آیات از لحاظ جرم بزرگتر از تکذیب است}

خداوند خلق را آغاز می‌‌کند سپس آن را [به برازخ] باز می‌‌گرداند سپس [بعد از مکث در برازخ] به او [نه به غیر او] بازگردانده می‌‌شوید

و روزی که [هنگام رجوع به او] ساعت قائم (برپا) شود مجرمین [از خلق با غایت دهشت] نا‌‌امید (مأیوس یا متحیّر) می‌‌شوند

و از میان شرکایشان [در وجوب، یا در آلهت، یا در عبادت، یا در طاعت، یا در ولایت، یا در وجود و شهود] شفیعی نخواهند داشت و به شرکایشان کافر می‌‌شوند

و روزی که ساعت برپا شود، در آنروز متفرّق (پراکنده) می‌‌شوند

و امّا کسانی که ایمان آورده‌‌اند و اعمال صالح کرده‌‌اند پس آنها در باغی شادمانی می‌‌کنند

و امّا کسانی که کفر ورزیده‌‌اند و آیات ما و ملاقات آخرت را [قالاً مانند طبیعیّه و دهریّه و منکرین معاد یا حالاً مانند اکثر مردم] تکذیب کرده‌‌اند پس آنان احضار شدگان در عذاب هستند

پس خداوند را تسبیح کنید حینی که شام می‌‌کنید [یعنی داخل در مساء (عصر) می‌‌شوید] و حینی که صبح می‌‌کنید [یعنی داخل در صبح می‌‌شوید] {و این دو، دو وقت اختلاط نور و ظلمت هستند}

و [به هنگام] عصر و حینی که ظهر می‌‌کنید [یعنی داخل در ظهر می‌‌شوید] و ستایش در آسمان‌‌ها (آسمان‌‌های طبع و آسمان‌‌های ارواح) و زمین (زمین طبع و زمین عالم‌‌های مثال) فقط [شایسته] برای او است

زنده را از مرده خارج می‌‌کند و مرده را از زنده خارج می‌‌کند و زمین را بعد از مرگش [با رویانیدن گیاه آن با تهییج عروق (ریشه‌‌ها) مکمونه و حبوب (دانه‌‌ها) مستوره (پوشیده شده) در آن] زنده می‌‌کند و این‌‌چنین [مثل اخراج زنده از مرده و اخراج مرده از زنده و اخراج نبات از زمین با فرستادن باران بر آن] شما خارج می‌‌شوید

و از آیات او [یکی این است] که شما را از خاکی خلق کرد [به اعتبار خلق پدر شما آدم (ع) از آن، یا به اعتبار خلق مادّهٔ شما از آنچه که از خاک حاصل می‌‌شود و خاک بر آن غلبه می‌‌کند] سپس آنوقت شما بشری شدید که به تکاپو می‌‌افتید

و از آیات او این است که از خود شما [یعنی از جنس شما] برای شما زوج‌‌هایی را خلق کرد تا به آنها آرام بگیرید (میل کنید) و [ای ازواج یا ای مردم] بین شما دوستی و رحمت [یعنی محبّت و تعطّف و رقّت] قرار داد [تا این محبّت سبب اجتماع شما و بقاء اجتماع شما شود و این رقّت سبب حراست بعضی از شما از بعضی دیگر و اهتمام به خیر او و اصلاح او است] همانا در آن [مذکور] برای گروهی که تفکّر می‌‌کنند البتّه نشانه‌‌هایی هست

و از آیات او خلق آسمان‌‌ها و زمین است [یعنی آسمان‌‌های طبع و زمین آن یا آسمان‌‌های ارواح و زمین‌‌های اشباح در عالم کبیر یا صغیر] و اختلاف زبان‌‌های شما و رنگ‌‌هایتان همانا در آن برای عالمان البتّه آیاتی [یعنی دلالاتی بر علم او و حکمت او تعالی و کمال عنایت او به خلقش و قدرت او و ارادهٔ او و سلطنت او و وحدتش] هست

و از آیات او خوابتان در شب و روز و طلب کردن شما از فضل او است همانا در آن البّته برای گروهی که می‌‌شنوند [کسانی که آنها صاحبان مرتبه دوّم از علم هستند و آن مرتبهٔ استماع و تقلید است] آیاتی هست

و از آیات او این است برق را به شما ترسناک [از صاعقه] و امیدوار کننده [در ریزش باران] نشان می‌‌دهد و آبی را از آسمان فرو می‌‌فرستد که بعد از مرگ زمین با آن [آب] آن را احیاء می‌‌کند همانا در آن البّته برای گروهی که تعقّل می‌‌کنند [یعنی محقّق شدگان در علم، با خروج از حدّ تقلید] نشانه‌‌هایی هست

و از آیات او این است که آسمان و زمین را به امر خود می‌‌ایستاند سپس وقتی که شما را با دعوتی از زمین فرا می‌‌خواند آنوقت [به ناگاه] شما خارج می‌‌شوید

[آسمان‌‌ها و زمین] و کسانی که در آسمان‌‌ها و زمین هستند برای اویند [یعنی احدی در آن دو نیست که شریک او تعالی باشد] همه برای او فرمانبردار (خاضع منقاد) هستند

و او است که خلقت را آغاز می‌‌کند [نه غیر او] سپس آن را باز می‌‌گرداند و آن [با قیاس به قدر شما و اصول شما] برای او آسانتر است و مَثل اعلی [یعنی صفات علیا] در آسمان‌‌ها و زمین برای او است و او پیروز‌‌مند است [که مغلوب نمی‌‌شود] و حکیم است [که آنچه را که انجام می‌‌دهد جز برای حکمت‌‌ها و مصالح و غایات مُتْقَنه انجام نمی‌‌دهد]

[خداوند] برای شما [یعنی برای انتفاع شما و اتّعاظ (پند گرفتن) شما یا برای احوال شما در اشراک شما ممالیک (مملوک‌‌ها) او را با خداوند] از خودتان [برای حال خود و حال شرکاى او به زعم شما] مَثلی زد [تا متنبّه شوید و بدانید که این اشراک خطای محض است]، آیا آنچه که دستان شما مالک شده در آنچه که روزی شما کرده‌‌ایم شرکائی برای شما هستند؟ [و به آن راضی نمی‌‌شوید پس چگونه به قرار دادن ممالیک حقیقی او که وجودی از خودشان ندارند راضی می‌‌شوید یا خداوند تعالی چگونه راضی شود، پس چه رسد به سایر صفات شرکاء برای او در مملوکات حقیقی او] و [آیا] شما در آن [با آنها] مساوی می‌‌باشید؟ [یعنی شما به مساوات با آنها برای خود راضی نیستید پس چگونه راضی می‌‌شوید یا خداوند راضی شود به مساوات ممالیک خود با خود؟ حال آنکه] از آنها می‌‌ترسید همانطور که شما خودتان از یکدیگر می‌‌ترسید؟ این‌‌چنین [تفصیل و تمثیل برای اشراک آنها] آیات را برای گروهی که تعقّل می‌‌کنند [در علم و ادراک تحقیق می‌‌کنند بعد از آنکه از مقام تقلید خارج شدند، یا برای قومى که با ادراک انسانی ادراک می‌‌کنند نه با ادراک حیوانی] تفصیل می‌‌دهیم

بلکه کسانی که از هوی‌‌هایشان بدون علمی پیروی کردند [به خودشان] ظلم کرده‌‌اند، پس کیست که هدایت کند کسی را که خداوند گمراه کرده است [یعنی که خداوند آنان را با خِذْلان (خواری) گمراه کرده و احدی را که خداوند گمراه کرده هدایت نمی‌‌شود] و یاری کننده‌‌ای [که از عذاب خداوند به آنان یاری رساند] ندارند

پس بطور حقگرایانه (راستین) به دین (طریق الی الله)، [یعنی] فطرتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است روی بیاور، {فطرت همان خلقتی است که مردم بلکه جمیع موجودات بر آن خلق شده‌‌اند و آن تکویناً ولایت ساریّه در کلّ موجودات است مطابق بر آن ولایت تکلیفی است که جمیع مردم به آن مکلّف هستند} آن [مذکور از اقامۀ وجه برای دین یا آن دین حنیف یا ولایت تکلیفی همان] دین استوار است [نه غیر] تبدیلی برای خلقت خداوند نیست و لکن بیشتر مردم نمی‌‌دانند [که دین قیّم همان ولایت است، که آن طریق الی اللّه است فلذلک به صورت اسلام تمسّک جستند و بر آن توقّف نمودند و به آن اهتمام ورزیدند و از ولایت که در حقیقت همان دین است اعراض کردند، و صورت اسلام جز هدایت به سوی آن نیست]