جزء شمارهٔ ۲

بزودی سفیهانی از مردم {مراد از سُفهاء از منافقان و مشرکان و اهل کتاب کسانی هستند که احلام (خِرَد) آنان خفّت یافته و به آنچه که از پدرانشان دیده‌‌اند عادت کرده‌‌اند و با عقولشان نظر (تأمّل کردن، اندیشه کردن) نمی‌‌کنند و منقاد کسی که نظر کرده است نمی‌‌شوند} خواهند گفت چه چیزی آنها را از قبله‌‌ای که آنها بر آن بودند (بیت المقدّس) روی گردان نمود، [بعد از آنکه آن را گفتند] بگو: مشرق و مغرب برای خداوند است کسی که بخواهد را به راه مستقیم هدایت می‌‌کند

[شما را به ایمان به خداوند و به آنچه که نازل شد و به راه راست هدایت کردیم] و این‌‌چنین شما [یعنی ائمّه (ع) و کسانی که پا جای پای آنها می‌‌گذارند و بسان آنهایند از مشایخ ایشان] را امّتی وسط [یعنی متوسّط بین مفرطین (افراط کنندگان) و مفرّطین (تفریط کنندگان)] قرار دادیم تا شاهدانی بر مردم باشید و رسول شاهد (اظهار کنندهٔ خیر و شرّ) بر شما باشد و قبله‌‌ای [یعنی بیت المقدّس] که [به مدّت جهارده سال] بر آن بودی را قرار ندادیم تا مگر اینکه بدانیم که چه کسی از کسانی [از دین محمّد] که به عقب خود بر می‌‌گردند از رسول تبعیّت می‌‌کند و اگرچه [قبله‌‌ای که بر آن بودی، یا نماز به سوی این قبله در آن وقت] مسلّماً کبیره‌‌ای گران می‌‌باشد، مگر بر کسانی که خداوند [آنها را] هدایت کرده [نه بر کسانی که برای اغراض نفسانی بدون هدایتى از خداوند با محمّد (ص) بیعت نمودند] و خداوند بر آن نباشد که ایمان شما [یعنی نمازتان] را ضایع کند همانا خداوند نسبت به مردم البتّه رئوف و رحیم است

گاهی برگرداندن رویت را در آسمان می‌‌بینیم و حتماً تو را [در نمازت] به سوی قبله‌‌ای (کعبه) [که جز این نیست که] تو از آن راضی شوی بر می‌‌گردانیم پس رویت را به طرف مسجد الحرام {یعنی هتک آن حرام است} بگردان و هر جایی که بودید پس رویتان را به سوی آن برگردانید و همانا کسانی که کتاب داده شده‌‌اند {و مراد از کتاب، شریعت الهیّه است از هر پیامبری که باشد، یا کتاب تورات و انجیل است} البتّه می‌‌دانند که آن [یعنی تحویل (تغییر دادن) یا توجّه یا طرف مسجد، یا مسجد از حیث توجّه] حقّ از پروردگارشان است [برای اینکه آنها اهل شرایع الهیّه بودند و هر کسی که داخل در شریعتی الهیّه است، می‌‌داند که احکام در هر شریعتی مغایر با شریعت دیگر هستند، و بعضی از آنچه که در شریعتی هست با شریعت دیگر نسخ می‌‌شود بنابر اینکه اهل کتاب در کتبشان خوانده‌‌اند و از احبارشان (علمائشان) با اخبار انبیائشان شنیده‌‌اند که محمّد (ص) است که به دو قبله نماز می‌‌گزارد] و خداوند از آنچه که عمل می‌‌کنید غافل نیست

و محقّقاً اگر هر نشانه‌‌ای [یعنی معجزهٔ مقترحه‌‌ای (بی اندیشه درخواست شده‌‌ای) را برای آنان یا غیر مقترحه‌‌ای] را برای اهل کتاب بیآوری از قبلهٔ تو تبعیّت نمی‌‌کنند [برای اینکه آنها اصحاب نفس هستند و نفس مانند شیطان عدم انقیاد از فطرت آن است، و طلب آیت جز برای فرار از انقیاد نیست و اگر آیت مقترحه‌‌ای را بیاوری همچنان منقاد نمی‌‌شود و با عذری دیگر عذر می‌‌آورد و آیت دیگری را اقتراح (خواستار شدن) می‌‌کند]، و تو تابع قبلهٔ آنان نیستی، و بعضی از آنان [مانند نصاری] تابع قبلهٔ بعضی دیگر [مانند یهود] نیستند، و محقّقاً اگر تو بعد از آنکه علمی نزدت آمد از هوا‌‌های آنان تبعیّت کنی، همانا آنوقت البتّه تو از ستمکاران خواهی بود

کسانی که به آنها [یعنی به احبار (علماء) آنها] کتاب دادیم [محمّد یا تحویل] او [در نمازش به سوی قبلهٔ دیگر] را می‌‌شناسند همانطور که فرزندانشان را [در منازلشان] می‌‌شناسند [به حیثی که شکّ و ریب بر آنها ممکن نمی‌‌شود] و همانا گروهی از آنان [برای محض لجاجت با حقّ دشمنی می‌‌ورزند] البتّه حقّ را کتمان می‌‌کنند و (حال آنکه) آنها [حقّ را یا این را که محمّد (ص) نبیّ است] می‌‌دانند

که این حقّ از پروردگار تو است و [تو] هرگز از تردید کنندگان مباش

و برای هر کسی وجهی (قبله‌‌ای) هست که او روی کننده به آن است، پس در کارهای خوب از یکدیگر پیشی بگیرید، هر کجا که باشید خداوند شما را جمیعاً خواهد آورد همانا خداوند به هر چیزی توانا است [و با اختلاف شما در مکان و مقام بر جمع کردن شما در مکانی واحد و مقامی واحد و محشری واحد قدرت دارد]

و از جایی که خارج شدی پس رویت را به طرف مسجد الحرام بگردان و همانا آن البتّه به عنوان حقّ (ثابت) از پروردگارت است [یا حقّى است که آن غیر باطل است] و خداوند از آنچه که عمل می‌‌کنید غافل نیست

و از جایی که خارج شدی پس رویت را به سوی مسجد الحرام بگردان و هر جایی که باشید پس رویتان را به سوی آن بگردانید تا مبادا مردم بر زیان شما حجّتی داشته باشند مگر کسانی از ایشان که ظلم کردند {ظلم به معنی وضع (قرار دادن) شیء در غیر موضع خود است} {زیرا آنان حجّت باطلی علیک (بر تو) وارد می‌‌کنند همان که: اگر نماز به سوی بیت المقدّس باطل باشد، حتماً نماز آنها در مدّت گذشته باطل بوده است، و اگر صحیح بوده حتماً نماز آنها به سوی کعبه باطل می‌‌باشد} و از آنها نترسید [چون حجّتشان داحضه (واهی، بی اعتبار) است و مطاعنشان (طعنه‌‌هایشان) ضارّه (ضرررسان) نیست] و از من بترسید [و نظر به امر و نهی من بکنید و به غیر من نظر نکنید] و تا [با اقبال شما به سوی کعبه که آن ظهور قلب و صورت او است] نعمتم را بر شما تمام کنم و به این ترقّب که شما هدایت شوید

همانطور که رسولی را از شما [که در جسد و بشریّت مشابه با شما است، نه از غیر شما از اصناف ملائکه] به میان شما ارسال کردیم، [او] آیات [تدوینی] ما را بر شما می‌‌خواند و شما را [از اخلاق رذیله و نقائص بشری] پاک می‌‌کند [یا با تأسیس آداب نظافت شما را بر طهارت از نجاسات شرعی و ادناس (چرک‌‌ها) عرفی وامی‌‌دارد] و به شما کتاب و حکمت می‌‌آموزد و [از امور غیبی] آنچه که هنوز [با قوّت بشری] ندانسته‌‌اید را به شما تعلیم می‌‌دهد

پس مرا یاد کنید {ذِکر، حفظ شیء است در خاطر و در جاری کردن آن بر زبان و در صیت (آوازه) و شرف استعمال می‌‌شود} تا شما را یاد کنم و مرا شکر کنید {شکر، ملاحظهٔ انعام مُنعم است در نعمت، و ملاحظهٔ حقّ مُنعم است در انعام} و به [نِعَم] من کفران (ناسپاسی) نورزید {کفر به نعم، پوشیده نگهداشتن انعام و حقّ مُنعم در نعمت است}

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید [در ذکر من و شکر من یا در جملهٔ آنچه که در آیات اخیر ذکر شد، یا در جملهٔ آنچه که همّت می‌‌گمارید، از معاشتان و معادتان و جملهٔ آنچه که شما را اندوهناک می‌‌کند و بی‌‌تاب می‌‌نماید] از صبر و نماز استعانت (مدد) بجوئید همانا خداوند با شکیبایان است {اشاره به معیّت رحیمیّهٔ خاصّه به خواصّ مؤمنین است نه معیّت رحمانیّهٔ قیّومی حاصله برای همهٔ موجودات و نه معیّت رحیمیّهٔ عامّه برای هر مؤمن بایع (بیعت کننده) با ولیّ امرش و برای هر مسلم بایع با نبیّ وقتش، زیرا انسان هر چه قُربش به خداوند زیاد شود، با او معیّت دیگری غیر معیّت اوّلش بر خداوند حاصل می‌‌شود}

و به کسی که در راه خدا کشته می‌‌شود نگوئید که مرده است {هر عملی که انسان با آن به خدای تعالی منتهی شود پس آن سبیل الله (راه خدا) است، و هر آنچه که به آن به شیطان منتهی شود، پس آن سبیل شیطان است}، بلکه زنده است و لکن نمی‌‌فهمید [برای اینکه حیات آنان حیات اخروی است و شعور شما دنیوی است و سنخیتی بین مدارک دنیویّه و مدرکات اخرویّه نیست]

و البتّه شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و نقص در اموال و انفس و ثمره‌‌ها می‌‌آزماییم و به صبر کنندگان بشارت بده

کسانی که وقتی مصیبتی به آنها اصابت می‌‌نماید می‌‌گویند ما برای خداییم و ما [در منتهی] به او مراجعت کننده‌‌ایم

برای آنان از پروردگارشان درودها بر آنها و رحمت هست و آنان همان هدایت یافتگان [به آنچه که شایسته‌‌اند که به آن هدایت شوند، یا به تسهیل مصیبت با تسلیم شدن بر امر خداوند] هستند

همانا [دو کوه] صفا و مروه [در مکّه] از علامات الهی هستند پس کسی که حجّ بیت کند یا عمره بجا آورد {حجّ در لغت، قصد و کفّ (خودداری) و قدوم (آمدن) و تردّد و قصد مکّه برای نسک (آنچه که بدرگاه خداوند متعال اهداء شود) است، و عمره زیارت است و هر دو در شرع اسم مناسک مخصوصی هستند} پس گناهی بر او نیست که به آن دو طواف کند و کسی که به عنوان خیر تطوّع (انجام کاری به قصد نیکی و عبادت) کند پس همانا خداوند شکرگزارنده [است که عمل خیر بندگان را بلاجزاء رها نمی‌‌کند] و دانا است [عمل عاملی از او ناپدید نمی‌‌شود]

همانا کسانی که آنچه از بیّنات و هدایت را نازل کردیم، بعد از آنکه آن [هدایت که همان ولایت علی (ع) است] را در کتاب [قرآن و اخبار] برای مردم بیان کردیم کتمان می‌‌کنند خداوند آنها را لعنشان می‌‌کند و لعن کنندگان آنها را لعن می‌‌کنند

مگر کسانی که [از کتمان کردن] توبه کردند و اصلاح (جبران) کردند و [آنچه آن را کتمان کرده بودند] بیان کردند پس به آنان، بر ایشان توبه (التفات) می‌‌کنم و من بسیار توبه (التفات) کننده و مهربان هستم

همانا کسانی که کفر ورزیدند و مردند و (در حالی که) آنها کافر بودند لعنت (دوری) خداوند و ملائکه و مردم بر آنها همگی بر آنان است

در آن (لعنت یا در آتش جهنّم) ماندگارند، عذاب از آنها خفیف نمی‌‌شود و آنان منتظر (مهلت داده) نمی‌‌شوند [یا به آنان نظر نمی‌‌شود]

و خدای شما خدایی یکتا است هیچ خدایی جز او نیست رحمان {به معنی مفیض (فیض دهنده) بر وجود اشیاء همگی و مبقی (بقاء دهنده) به آنها و معطی (عطاء کننده) به آنچه که در بقائشان به آن احتیاج دارند است} و رحیم {به معنی مفیض بر کمالات اختیاریّهٔ بشریّه} است

همانا در خلق آسمان‌‌ها و زمین و آمد و رفت شب و روز و کشتی که در دریا جریان می‌‌یابد به آنچه که به مردم نفع می‌‌رساند و آنچه از آب که خداوند از آسمان (از جهت فلک یا از جهت علو) فرو فرستاد و زمین را بعد از مرگش با آن [یعنی با تهییج قوای آن و رویانیدن گیاهان آن و برگ دادن درختان آن] زنده کرد و در آن از هر جنبنده‌‌ای [از حشرات و اَنعام و سِباع و اصناف انسان] پراکند و گرداندن بادها و ابر که بین آسمان و زمین فرمانبر است البتّه نشانه‌‌هایی هست [دالّ بر صانع علیم حکیم قادر رحمان رحیم که از علم او چیزی شاذّ نمی‌‌شود] برای قومی که تعقّل می‌‌کنند [یعنی با عقول درک می‌‌کنند نه با مدارک حیوانی، یا برای قومى که عاقل گشتند، نه برای غیر عقلاء از کسانی که مانند انعام هستند یا گمراهتر (پست‌‌تر) هستند، زیرا عاقل دقایق حِکم مودعه در آنها و اسباب آنها و مسبّبات آنها از اشیاء را درک می‌‌نماید نه غیر او]

و از مردم کسانی از غیر خداوند همتایانی (رؤسای خود از منافقان امّت) را اتّخاذ می‌‌کنند که آنها را آنطور که خداوند باید دوست داشته شود دوست می‌‌دارند، و (حال آنکه) کسانی که [با بیعت خاصّهٔ ولویّه و قبول دعوت باطنه] ایمان آورده‌‌اند دوستی شدیدتری [در مظهر او که همان علی (ع) است] به خداوند دارند، و اگر کسانی که [به نفس خویش با منع آن از حقوقش که آن تسلیم شدن بر ولایت و قبول و تأثّر از آن و اتّباع از ولیّ امر و استنارت (روشن شدن) به نور او است] ظلم کردند [می‌‌توانستند] ببینند آنوقت را که عذاب را می‌‌بینند [خواهند دانست] که قوّت جمیعاً برای خداوند است و همانا خداوند شدید العذاب است

آنوقت کسانی که تبعیّت می‌‌شدند و (در حالی که) عذاب را دیده‌‌اند از کسانی که [از آنها] تبعیّت کردند بیزاری می‌‌جویند و [لیکن] اسباب از آنها قطع شده

و کسانی که تبعیّت کردند گفتند ایکاش برای ما بازگشتی [در دنیا] می‌‌بود پس حتماً [در آنجا] از آنها بیزاری می‌‌جستیم همانطور که [در اینجا] از ما تبرّی جستند این‌‌چنین [یعنی مثل نشان دادن اتّباع آنان برای رؤسای مضلّین (گمراه کنندگان) به عنوان حسرت بر آنها] خداوند [جمیع] اعمال آنان را به شکل حسرت‌‌هایی بر آنان به آنها نشان می‌‌دهد و آنان خارج شوندگان از آتش نیستند

ای مردم از آنچه که در زمین حلال و پاکیزه است بخورید و از گام‌‌های شیطان [در ترک خوردن و تحرّج (تنگ گرفتن) به طیّبات که شریعت از آن حَظْر (منع) نکرده، یا در خوردن] تبعیّت نکنید همانا او برای شما دشمنی واضح است [یعنی عداوتش ظاهر است یا مُظهر عداوتش است برای کسی که جهت الهیّه داشته باشد نه برای غیر او]

جز این نیست که [شیطان] شما را به بدی و فحشاء (قبایح بزرگ) امر می‌‌کند و اینکه آنچه را که [حقیقت آن یا اثر آن را که این نافع یا ضارّ است را] نمی‌‌دانید بر خداوند بگویید [یعنی حرمت یا اباحه در چیزی از ادویه یا اغذیه را به خدای تعالی نسبت بدهید]

و وقتی که به آنها گفته شود از آنچه که خداوند [دربارهٔ ولایت علی (ع)] نازل کرده تبعیّت کنید می‌‌گویند بلکه [ما] از آنچه که پدرانمان ما را بر آن عادت داده‌‌اند تبعیّت می‌‌کنیم، حتّی اگر پدرانشان چیزی را تعقّل نمی‌‌کردند و هدایت نمی‌‌شدند

و مَثَل کسانی که کفر ورزیده‌‌اند [که آنها گفتند: بلکه از آنچه که پدرانمان ما را بر آن عادت داده‌‌اند تبعیّت می‌‌کنیم و حال آنکه آنان در عدم هُشیاری مانند بهائم هستند یا پدرانشان مانند بهائم هستند] مانند مَثَل کسی است که بانگ می‌‌زند به آنچه [غیر ذوی العقول از حیوان] که جز دعاء (هین) و نداء (هُش) نمی‌‌شنود، کر و لال و کور هستند و آنها [برای تنزّلشان به مقام مدارک حیوانی و سّد کردن آنها روزن‌‌های به سوی عقل خود را] تعقّل نمی‌‌کنند

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید از پاکیزه‌‌ها از آنچه که روزی شما کرده‌‌ایم بخورید و خداوند را شکر کنید [یعنی نعمت را در وجه آن صرف کنید] که تنها او را عبادت کرده باشید {یعنی شایسته است که مؤمن عبادتش مقصور بر معبودش باشد، و در عبادتش به غیر او نظر نکند از رضا و قرب و نعیم و خلاصی از جحیم و اغراض مباح فانی و اغراض فاسدهٔ محرّمه از ریا و سُمعه (خود نیک نمایاندن) و مناصب و جاه و تحبّب (محبوب شدن) نزد مردم و غیر آن}

جز این نیست که مردار و خون و گوشت خوک و آنچه که آن برای غیر خداوند خوانده شود (آنچه که اسم غیر خدا بر آن ذکر شود) را بر شما حرام کرد [نه آنچه که شما به اهوایتان از آنچه که نهی از خدا به آن وارد نشده را حرام کردید] پس کسی که [به چیزی از این محرّمات] ناچار شد [در حالی که] نافرمان و تعدّی کننده نیست پس [در خوردن از اینها] بر او گناهی نیست همانا خداوند بسیار آمرزنده [است، آنچه که آن نقص و شین برای شما است را بر شما می‌‌پوشاند] و مهربان است [که با اذن دادن در مخمصه که آنچه که آن را در غیر آن بر شما حرام کرده است مرتکب شوید به شما رحم می‌‌کند]

همانا کسانی که آنچه که خداوند از کتاب نازل کرده را پنهان می‌‌دارند و آن را به بهایی اندک [از اعراض دنیوی و اعتباری و اغراض نفسانی از تبسّط و جاه و تحبّب (دوستی جستن) و غیر آن] می‌‌فروشند آنها جز آتش به درونشان فرو نمی‌‌خورند (فرو نمی‌‌برند) و خداوند در روز قیامت با آنان سخن نخواهد گفت و آنها را تزکیه (پاک) نمی‌‌کند و آنان عذابی دردناک دارند

آنان کسانی هستند که [در دنیا] گمراهی را به جای هدایت، و [در آخرت] عذاب را به جای مغفرت خریده‌‌اند پس چه چیز آنها را به صبر بر آتش واداشت؟

آن به (سبب) این است که خداوند کتاب را به (سبب) حقّ [مخلوقٌ به] نازل کرد و همانا کسانی که [برای استنباط احکام شرعی و برای اینکه قیاس کنند آنچه را که در آن نمی‌‌باشد به آنچه که آن را در آن می‌‌یابند] در کتاب (احکام نبوّت، و تورات و انجیل و قرآن صورت آن هستند) اختلاف (تردید) کرده‌‌اند البتّه در شقاق (چند دستگی و مخالفت) دوری هستند [یا البتّه در عناد با شما و دشمنی هستند]

نیکی (طاعت) [این] نیست {بِرّ به معنی صله (هدیه) و خیر و توسعه در احسان و صدق و طاعت، و احسان به غیر، ضدّ عقوق (نافرمانی و آزردن به ویژه پدر و مادر را) است} که رویتان را به جانب مشرق و مغرب برگردانید و لکن نیکوکار کسی است که به خداوند و روز آخِر (اقرار به مبدأ و معاد) و ملائکه و کتاب (شریعت الهیّه) و پیامبران ایمان آورد [یعنی که بِرّ ایمان و اذعان به خداوند و تسلیم بر او است و آن روح عمل است، نه صورت عمل و اعتبار جهت در آن] و مال را بنابر دوستی او (پیامبر) به نزدیکان و یتیمان و مساکین و در راه ماندگان (مسافری که نفقهٔ او منقطع شده) و سؤال (درخواست) کنندگان و در [استخلاص] بردگان بدهد و نماز بپا دارد و زکات دهد و وقتی که عهد می‌‌بندند به عهد خود وفا کننده هستند و در سختی‌‌ها و ضرّاء (سیه روزی) و در حین بأس (شدّت جنگ)، صبر کننده هستند آنان (بزرگان محصور به این اوصاف) کسانی هستند که صدق ورزیده‌‌اند و آنان همان پرهیزگارانند

ای کسانی که [با ایمان عامّ و قبول دعوت ظاهره و بیعت عامّهٔ نبویّه] ایمان آورده‌‌اید دربارهٔ مقتولان بر شما قصاص مقرّر شد [که نسبت به جانی مثل آنچه که با مجنیّ علیه انجام داد انجام شود]، آزاد در برابر آزاد، و بنده در برابر بنده، و مؤنّث در برابر مؤنّث، پس کسی که چیزی [را از عفو] از جانب برادرش (ولیّ دم) بر او عفو شده (یعنی جانی که به او بخشیده شده) پس پیروی کردن به پسندیدگی [به طریقی که عقلاء آن را مستحسن (نیکو) می‌‌شمارند، و آن را به حسن می‌‌شناسند، یعنی در مطالبهٔ دیه تعنّف (سرزنش و ستم) و نه اضرار (زیان رساندن) و نه زیاده بر مقدار مقرّر نباشد] و پرداخت کردن [دیه از سوی جانی] به او (عفو کننده) به نیکی [به عدم مماطلت (طفره رفتن) و عدم خدعه و بخس (کم کردن) و اکراه]، آن [اذن در عفو] به عنوان تخفیف از پروردگار شما [در آنچه که بر شما از مؤاخذت به جنایت فرض کردیم] و رحمت [از او بر شما] است، پس کسی [از اولیاء دم و از جانی] که بعد از آن [مذکور از قصاص یا عفو یا دیه از آنچه که حدّ برای آن است] تعدّی کند پس برای او عذابی دردناک هست

و ای خردمندان در قصاص برای شما حیات هست راقب به اینکه شما [ای خردمندان از قتل] پرهیز کنید

بر شما مقرّر شد وقتی که هر کدام از شما مهیّای مرگ می‌‌شود اگر خیری (مالی) را ترک می‌‌کند برای والدین و نزدیکان به پسندیدگی [به وصیّتی که عقل و عرف آن را به عنوان حسن می‌‌شناسند] وصیّت کند [این] به عنوان حقّ (شایسته) بر پرهیزگاران است

پس کسی که بعد از آنکه آن را شنید آن را تبدیل کند [یعنی وصیّت نوشته شده را به اینکه به آن عمل نکند و ایصاء (وصیّت کردن) بر والدین و نزدیکان را ترک نماید یا کسی که وصیّت ثابت از محتضر را تبدیل کند مبدّل (تبدیل کننده) وصّى باشد یا وارث یا شهود یا حاکم همسان است] پس جز این نیست که گناه آن بر [عهدهٔ] کسانی است که آن را تبدیل کنند همانا خداوند [بر آنچه که وصیّت کننده در حین وصیّت کردن یا مبدِّلان حین تبدیل کردن آن را می‌‌گویند] شنوا و [به اغراض آنان] دانا است [و هر کدام را بحسب قولش و غرضش مجازات می‌‌کند]

پس کسی که از اُریبِ (منحرف شدن) [از حقّ] وصیّت کننده [از روی خطاء] یا به (سبب) گناه بترسد و بین آنها (وارث و وصیّت شده به نفع او، یا بین وصیّت کننده و ورثه) را اصلاح کند [به اینکه وصیّت را بعد از وفات وصیّت کننده تغییر دهد یا به اینکه وصیّت کننده را از وصیّت به نحو اضرار در حال حیاتش منع کند، و منع وارث از اینکه وصیّت کننده را از وصیّت به ثلث منع کنند] پس [در تبدیل یا منع مذکور] گناهی بر او نیست همانا خداوند بسیار آمرزنده [است و آنچه که از گناه بر تبدیل بعد از تسجیل گناه بر مبدّل توهّم می‌‌شود را می‌‌بخشد] و مهربان است [که بر مُصلح رحم می‌‌کند و تفضّل می‌‌کند]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید روزه بر شما مقرّر شد چنانکه بر کسانی که قبل از شما بودند مقرّر شد باشد که شما [از معاصی و دواعی (انگیزه‌‌ها، خواسته‌‌ها) نفس] پرهیز کنید [یعنی متّصف به تقوا شوید و اتقى (تقوا پیشه) گردید، یا شاید از معاصی و دواعی (انگیزه‌‌ها، خواسته‌‌ها) نفس پرهیز کنید] {برای اینکه امساک نفس از خوردنی و آشامیدنی به مدّتی غیر معتاده (عادت شده) آن را ضعیف می‌‌کند، و در ضعف آن، ضعف دواعی آن و مقتضیات آن و قوّت عقل و اقتضای آن بر تقوا از آنچه که آن برای انسان شرّ است هست}

روز‌‌هایی معدود پس کسی از شما که [در این ایّام مقرّره برای روزه گرفتن] مریض بود یا بر سفر بود پس تعدادی از روزهای دیگر [بر عهدهٔ او است] و بر کسانی که آن طاقت فرسا (کُلفَت) می‌‌شود فدیه طعام دادن به مسکین [بر عهدهٔ او] است پس کسی که تطوّع (انجام فعل به قصد نیکی یا عبادت) به خیر کند پس آن برای او بهتر است و [ای مردم مخیّر بین روزه و فدیه یا بیماران و مسافران، یا قضاء کنندگان مخیّر یا معذورین یا متکلّفین به سبب روزه یا مؤمنان] اگر روزه بگیرید برای شما بهتر است اگر می‌‌دانستید [یعنی اگر شما از اهل علم باشید یا اگر می‌‌دانستید که آن افضل (برتر) است آن را اختیار می‌‌کردید]

ماه رمضان که در آن قرآن به عنوان هدایت برای مردم نازل شد و بیّنه‌‌هایی از هدایت و فرقان (جدا کننده) است پس کسی از شما که ماه را مشاهده کند پس باید در آن روزه بدارد و کسی که مریض باشد (مرضی که به سبب آن روزه ضرر می‌‌رساند) یا بر (در حال) سفر است، پس عدّه‌‌ای از روزهای دیگر را [روزه بدارد] خداوند برای شما آسانی می‌‌خواهد و برای شما دشواری نمی‌‌خواهد و تا عدّه (شماره) را تکمیل کنید و تا خداوند را بر آنچه که شما را هدایت کرد بزرگ بدارید و باشد که شما شکر کنید [یعنی در نعمت به مُنعم نظر کنید]

و وقتی که بندگان من از تو دربارهٔ من سؤال کنند پس [بگو که] همانا من نزدیکم، خواستهٔ درخواست کننده را وقتی که [خود] مرا بخواهد اجابت می‌‌کنم پس باید [خود] مرا استجابت (درخواست) کنند و باید به من ایمان بیاورند باشد که آنها رشد کنند

در شبِ روزه آمیزش با زنانتان بر شما حلال شد، آنها به عنوان لباس برای شما هستند و شما به عنوان لباس برای آنها (زنان) هستید خداوند دانست که شما به خودتان خیانت می‌‌کردید پس [با رخصت دادن در آنچه که از آن نهی کرد از جماع در شب روزه و خوردن و آشامیدن بعد از خواب] بر شما توبه (التفات) کرد و از شما [از آنچه که قبل از ترخیص آن را انجام می‌‌دادید] عفو نمود پس الآن [در شبِ روزه] با آنها (زنان) مباشرت کنید و آنچه را که خداوند [از روزه] برای شما مقرّر کرده بطلبید و بخورید و بیاشامید تا برای شما بارقهٔ سپید [عرضی پهن سایه افکنده] از فجر از بارقهٔ سیاهی [شب] واضح (به اشدّ ظهور ظاهر) شود سپس تا شب {و اوّل شب اوّل غروب است} روزه را تمام کنید، و با آنها (زنان) مباشرت نکنید و (در حالی که) شما معتکف در مساجد هستید اینها (احکام مذکور) حدود خداوند هستند پس به آنها نزدیک نشوید این‌‌چنین خداوند آیاتش را برای مردم بیان می‌‌کند به این ترقّب که آنها تقوا پیشه کنند

و اموالتان را [در حالی که آن] بین شما [است] به باطل مخورید و آن را [به عنوان رشوه] نزد حکّام نیفکنید تا بخشی از اموال مردم را به گناه [که همان تدلیس و رشوه است] بخورید {و مراد این است که امر اموال را نزد حکّام الهی یا غیر الهی نیندازید تا بر حکّام الهی تدلیس کنید و به سبب رشوه به حکّام غیر الهی استظهار (یاری خواستن) کنید؛ زیرا حرمت اخذ با تدلیس کردن بر حکّام الهی حیث شریک قرار دادن آلت دین برای دنیا شدیدتر از سرقت است، و استظهار به حکّام غیر الهی تحاکم (داوری بردن) به طاغوت است و کسی که تحاکم نزد آنها برد پس اگر به حقّ هم بگیرد پس همانا به سُحت گرفته است، پس چه رسد به حال کسی که به باطل بگیرد} و (حال آنکه) شما می‌‌دانید [یعنی شما علماء هستید، یا قبح باطل و گناه را می‌‌دانید]

از تو دربارهٔ هلال‌‌ها[ی ماه] سؤال می‌‌کنند بگو: آن مواقیت (اوقات قرار و آنچه است که با آن، وقت اندازه و دانسته می‌‌شود) برای [انتفاع] مردم و [مناسک] حجّ است، و نیکی [آن] نیست که از پشت خانه‌‌ها به آن [خانه]ها درآیید و لکن نیکوکار کسی است که [از پشت درآمدن] خودداری کند، و از درب‌‌های خانه‌‌ها به آنها درآیید و [در انحراف از ابواب و دخول از ظهور (پشت‌‌ها)] از خداوند پروا کنید راقب به اینکه رستگار شوید

و در راه خدا {سبیل الله همان ولایت است، و جمیع اعمال شرعی از حیث صدور آنها از ولایت یا ایصال (وصل کردن) آنها به ولایت، سبیل الله هستند} با کسانی که با شما پیکار می‌‌کنند بجنگید و [در ابتداء کردن جنگ و به تجاوز کردن از آنچه که به جنگیدن با آن امر شده‌‌اید و به تعدّى از قتل با قطع کردن اعضای بدن و مُثله کردن (بریدن اعضاء بدن برای شکنجه کردن)] تعدّی نکنید همانا خداوند تعدّی کنندگان را دوست ندارد

و حیثی (جایی) که بر آنها چیره شدید آنها را بکشید و آنها را اخراج کنید حیثی (همانگونه) که شما را [از مکّه] اخراج کردند و فتنه شدیدتر (بدتر) از قتل است [و لکن حرمت (احترام) حرم و حرمت ماه حرام را حفظ کنید] و نزدیک مسجد الحرام با آنها نجنگید تا در آنجا با شما بجنگند پس اگر با شما جنگیدند پس آنها را بکشید [تا جنگ از شما به جهت دفاع باشد و دفاع در حرم حفظ حرمت آن است نه هتک آن] جزای کافران [به حرمت حرم یا به خداوند] این‌‌چنین [قتل بعد از جنگ] است

پس اگر [از جنگیدن در حرم] دست کشیدند [آنگاه در آنجا بر آنان تعرّض نکنید] پس همانا خداوند بسیار آمرزنده [است، که آنچه را که زیاده‌‌روی کردند از آنان می‌‌پوشاند] و مهربان است [که به آنان به ترک عقوبتشان بر کفرشان در حرم رحم می‌‌کند]

و با آنها پیکار کنید تا که فتنه‌‌ای (شرک و افسادی) نباشد و دین [یعنی سیرهٔ خلق یا عبادت آنها یا طاعت آنها یا ملّت آنان] برای خداوند باشد پس اگر [از جنگ کردن در حرم یا مطلقاً از شرک] پایان دادند (دست کشیدند) [پس از جنگیدن دست بکشید] پس [دیگر] جز بر ستمکاران (جنگجویان یا مشرکین) ستیزی (عقوبتی) نیست

ماه حرام {ماه حرام نامیده شده برای حرمت جنگ در آن، حتّی اگر شخصی قاتل پدرش یا برادرش را در آن ماه ملاقات کند نباید بر او متعرّض به سوء شود، و ماه‌‌های حرام چهار بودند، ذوالقعده و ذوالحجّه و محرّم و رجب} در مقابل ماه حرام و برای حرمت‌‌دارها (محترم‌‌ها) قصاص هست پس کسی که بر شما تعدّی (ظلم) کرد پس به مثل آنچه که بر شما تعدّی کرد بر او تعدّی کنید و [در ابتداء کردن به اعتداء و در تجاوز به زیادت در انتصار (چیره شدن)] از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است [پس از تعدّى بر خودتان نترسید و به خداوند تسلّی یابید، نه با امضاء غضب]

و در راه خدا [از اموال دنیوی و اعراض و اغراض و ابدان و قوا و شهوات و غضب‌‌ها و انانیّاتت خود و بالجمله از هر چه در ولایت به انانیّت شما نسبت داده می‌‌شود] انفاق کنید و [با انفاق کردن آنچه که نفس تحمّل آن را نمی‌‌کند خودتان را] با دستان خود به هلاکت نیفکنید و احسان کنید همانا خداوند نیکوکاران را دوست می‌‌دارد

و حجّ و عمره را [با اتمام مناسک آن دو و ترک محرّمات در آن دو] برای خداوند تمام کنید {به عبارت دیگر از آنچه که در سبیل حجّ صوری و حجّ معنوی به انانیّت شما نسبت داده می‌‌شود انفاق کنید و در انفاق اقتصاد (میانه روی) کنید تا انفس خود را قبل از استکمال آن هلاک نکنید، و حجّ صوری را با لقاء امام بحسب صورت و حجّ معنوی را با لقاء معنوی او تمام کنید، و به عنوان امر به فکر می‌‌باشد که آن مصطلح صوفیّه است و آن عبارت از مجاهدت در عبادت و اذکار قلبیّه و لسانیّه است تا نفس از کدورت‌‌ها صاف شود و امام بر جاهد (مجاهده کننده) تمثّل یابد} پس اگر حصر شُدید (غیر دشمن شما را از اتمام حجّ مانع شد) {حصر و احصار حبس و منع است لکن آن در حجّ مخصوص کسی است که او را غیر دشمن از امضاء حجّش منع کرده است، و صدّ نسبت به کسی است که دشمن او را منع نموده است} پس آنچه از قربانی [از خون ریختن و اقّل آن گوسفند است] که میسّر می‌‌شود [بر عهدهٔ شما است]، و سرتان را متراشید تا آنکه قربانی به محلّ خود برسد، پس کسی از شما که [به مرضى که او را قبل از وصول قربانی به محلّش محتاج به حَلق (تراشیدن) می‌‌کند] مریض باشد یا از سرش به او اذیّت برسد [که به سبب آن احتیاج به تراشیدن سر دارد] پس وقتی که [از حصر و صدّ (دشمن شما را از اتمام حجّ مانع شود)] ایمن شدید [تراشیدن سر با] فدیه‌‌ای از روزه یا صدقه یا قربانی [بر عهدهٔ وی] است پس کسی که در عمره [از محلّلات عمره] تمتّع جوید (لذّت برد) به سوی [اِحرام یا منصرف به یا تا اتمام] حجّ، پس آنچه از قربانی که میسّر می‌‌شود [بر عهدهٔ او است یعنی کسی که به حجّ تمتّع احرام بست، به اینکه عمره را بر حجّ مقدّم دارد، پس، از میقات احرام بندد و داخل مکّه شود و بیت را طواف کند و نماز گزارد و سعی کند و محلّ (از احرام خارج شدن) شود سپس از حرم به حجّ احرام ببندد، قربانی بر او واجب می‌‌شود و این نوع از حجّ بر نائی (شخص دور افتاده) از مکّه فرض است] پس کسی که [قربانی و نه بهای آن را] نیافت پس سه روز در [ایّام] حجّ و آنوقت که [به اهل خود] بر می‌‌گردید هفت [روز] روزه بدارد، این دهه کامل است، آن [تمتّع به عمره الی حجّ، نه روزهٔ بدل از اضحیّه و نه قربانی] برای کسی است که اهل او حاضر (ساکن) در مسجد الحرام نباشد و از [سخط] خداوند [در تغییر احکام او و مخالفت با اوامر و نواهی او] پروا کنید و بدانید که خداوند [در موضع عقوبت کردن و نقمت] به شدّت عقوبت کننده است

[وقت] حجّ ماه‌‌هایی معلوم است پس کسی که در آن [ماه‌‌ها] حجّ می‌‌گزارد پس با زن نیآرمد {نه جماع و نه نظر به شهوت و نه بوسیدن و نه با هم قرار گذاشتن} و نه فسق {دروغ و سباب (ناسزا) یا مطلق آنچه که انسان را از حقّ خارج می‌‌کند} و نه جدال {نه مخاصمه کردن به حقّ یا به باطل، و جماع و کذب و سباب، و گفتن «لا والله» (به خداوند قسم نه) و «بلى والله» (به خداوند قسم بلی)} در حجّ نیست و آنچه از خیر که انجام دهید خداوند آن را می‌‌داند [و به شما جزاء می‌‌دهد، برای اینکه او عالم و عادل است که شما را بدون مجازات رها نمی‌‌کند] و [در طریق حجّ] زاد (توشه) برگیرید و البتّه توشهٔ تقوا بهتر است و ای خردمندان از [سخط من و عذاب من در مخالفت با امر من و نهی] من پروا کنید

بر شما گناهی [در تجارت کردن در راه زیارت] نیست که [با تجارات ظاهری و باطنی] از پروردگارتان فضلی را طلب کنید پس وقتی که از عرفات روانه می‌‌شوید پس در مشعر الحرام [با وقوف در آن در شب نحر (قربانی) و با اداء نماز فریضه و ادعیه و اذکار مأثوره] خداوند را ذکر کنید و او را همانطور که شما را هدایت کرد [یعنی مثل ذکرى که بر زبان پیامبرش (ص) یا کسی که نبّی (ص) به او اجازه داد که شما را به او هدایت کند] ذکر کنید {و این دلالت می‌‌کند بر آنچه که علمای اعلام و عرفای اسلام آن را گفته‌‌اند که عمل وقتی که با تقلید از عالم حیّ نباشد، و اگرچه مطابق باشد، قبول نمی‌‌باشد، و صوفیّه گفته‌‌اند همانا ذکر لسانی یا قلبی وقتی که از عالم مجاز از اهل اجازه و علماء اهل بیت اخذ نشود، اثر ندارد و صاحبش به آن منتفع نمی‌‌شود}، و اگرچه قبل از آن البتّه از گمراهان بودید

سپس [از عرفات] روانه شوید از جایی که مردم روانه شدند [یعنی در عرفات توقّف نمایید، سپس از آن روانه شوید و به وقوف در مزدلفه (نام دیگر مشعر الحرام محلّی است بین عرفات و منا) و روانه شدن از آن اقتصار (بسنده کردن) نکنید] و از خداوند استغفار (طلب آمرزش) کنید [از آنچه که با آراء کژ خود و اهوای باطلتان از تغییر مناسک و استنکاف از وقوف در عرفات مثل مردم انجام داده‌‌اید] که خداوند بسیار آمرزنده است [که بعد از استغفار و اعتراف و دخول در تحت طاعت خلیفهٔ او، ذنوب و نقائص لازمه از انانیّت شما را بر شما می‌‌آمرزد] و مهربان است [که بعد از مغفرت شما، با فتح باب قلب و ادخال شما در دار رحمت خود به شما رحم می‌‌کند]

و وقتی که مناسکتان را [جملهٔ افعال حجّ را تا سیزده ذیحجّه] بجا می‌‌آوردید پس [هر جایی که می‌‌باشید] خداوند را ذکر کنید مانند ذکر کردن شما پدرانتان را یا با ذکر کردنی شدیدتر پس، از مردم کسانی هستند که می‌‌گویند [ای] پروردگار ما در دنیا به ما بده و بهره‌‌ای (نصیب از خیر) در آخرت ندارند

و از آنها کسانی هستند که می‌‌گویند [ای] پروردگار ما به ما در دنیا نیکی و در آخرت نیکی بده {حسنه در دنیا به نعیم آن، و به وسعت رزق و معاش، و به حُسن خلق، و به علم و عبادت، و به زن صالحه، و به زبان شاکر و قلب ذاکر و زوجهٔ مؤمنه تفسیر شده، و مراد از حسنۀ دنیا آنچه است که به قوای نفسانی و حظوظ آن بر می‌‌گردد به حیثی که او را از سلوکش به سوی پروردگارش اعاق (مانع شدن، چوب لای چرخ گذاشتن) نمی‌‌شود} و ما را از عذاب آتش نگه بدار {هر آنچه که انسان را از حیث انسانیّتش سوء (به ستوه آوردن) می‌‌آورد از مظاهر جحیم و آلام آن است، چه از ملایمات حیوانی باشد یا نه، عذاب النّار به زن بد و شهوات و ذنوب و به حمی (هر چیز داغی، تب، هیجان، گرما، خشمگین شدن) و سایر آلام تفسیر شده}

آنان از [جملهٔ] آنچه که کسب کرده‌‌اند نصیبی دارند [یعنی عمل عاملی از آنها ضایع نمی‌‌شود] و خداوند حسابگر سریع است

و در روزهایی معیّن (ایّام تشریق و آن سه روز بعد از نحر است) خداوند را ذکر کنید پس کسی که در دو روز تعجیل کند [در رهسپار شدن در روز دوازدهم و تأخیر تا سیزدهم] پس گناهی بر او نیست و کسی که تأخیر کند برای کسی که تقوا (خودداری) کرده پس گناهی بر او نیست و از [سخط] خداوند [در ترک مأمورات و ارتکاب منهیّات] پروا کنید و بدانید که شما به او حشر می‌‌شوید [پس هر کدام را بر حسب عملش جزاء می‌‌دهد]

و از [میان] مردم کسی هست که سخنانش تو را در زندگانی دنیا به تعجّب وا می‌‌دارد و خداوند را بر آنچه که در قلبش است گواه می‌‌گیرد [یعنی با ادّعای اینکه آنچه که در قلبش هست همان حقّ است ادّعاء می‌‌کند که موافق با قول او است نه بر آنچه که حقیقتاً در قلبش است] و (حال آنکه) او لدودترین (دشمن اصلی، لجبازترین) دشمنان است

و وقتی که [به تو] روی می‌‌گردانَد [یا متصدّی امری از امور تو یا امور دنیا می‌‌شود یا والی بر خلق می‌‌گردد] در زمین می‌‌کوشد تا در آن فساد کند و کِشت (زرع) و نسل (بچهٔ کوچک از متوالدات یا از انسان) را هلاک کند و (حال آنکه) خداوند فساد را دوست ندارد

و وقتی که به او گفته شود از [سخط] خداوند [در افساد و اهلاک] پروا کن [امتناع می‌‌کند زیرا از خودش گمانی سوای اصلاح نمی‌‌کند، یعنی] به (سبب) گناهی [که قبلاً کسب کرده] او را عزّت (غرور، مناعت، استنکاف) می‌‌گیرد [یعنی او برای حاجت خود عزّت را بر ازدیاد افساد و اهلاک حمل کرده است]، پس جهنّم او را بس است و البتّه بد جایگاهی است

و از مردم کسی هست که خودش را به طلب رضایت خداوند می‌‌فروشد (بیع می‌‌کند) و خداوند به بندگان مهربان است [و به رأفت خود به منافق مهلت می‌‌دهد و فانی را حفظ می‌‌کند و به طالب دنیا و آخرت جزاء می‌‌دهد] {رحمت امری نفسانی است و رأفت آنچه است که از آثار آن (رحمت) بر اعضاء مشاهده می‌‌شود}

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید {مراد از ایمان اینجا همان اسلام حاصل به بیعت عامّه و قبول دعوت ظاهره است} همگی [با قبول دعوت باطنه و قبول ولایت و ایمان حقیقی] در سلم (صلح، ولایت) داخل شوید [در حالی که آن به عنوان مانع از خروج یا از شین و نقص برای شما است] و از گام‌‌های شیطان تبعیّت نکنید همانا او برای شما دشمنی واضح است

پس اگر بعد از اینکه بَیّنه‌‌ها (حجّت‌‌های واضح) به شما رسید [از دخول در سلم (ولایت)] لغزیدید پس بدانید که خداوند عزیز و حکیم است [پس اگر بعد از دخولتان در سلم و بعد از آنکه بیّنات یعنی واردات و حالات الهیّهٔ مشهوده بر شما برای شما آمد لغزیدید پس بدانید که خداوند عزیزی (غالبی) است که مانعی او را از عفو منع نمی‌‌کند یا او را از انتقام منع نمی‌‌کند، حکیمى است که به حکمتش سلم را سبب برای عفو قرار می‌‌دهد، یا کم و زیاد را مکافات می‌‌دهد]

آیا [منافقان زینت کرده در ظاهر حال خود] منتظر هستند تا خداوند [یعنی امر خداوند یا بأس او یا خداوند بحسب مظاهر خود] در سایبان‌‌هایی (توده‌‌هایی) از ابر و ملائکه نزد آنها بیاید و (حال آنکه) امر [اهلاک آنها] گذشت (یکسره شد) و امور به خداوند بازگردانده می‌‌شود [یعنی بعد از انقضاء حیات و ارتفاع (بالا رفتن، رفع شدن) حُجب ظاهر می‌‌شود که امور (کارها) در دست خداوند بوده و احدی دستی بر آن نداشته و جز این نیست که دستان غیر، اکمامی (آستین‌‌هایی) برای دست او تعالی بوده‌‌اند]

از بنی اسرائیل بپرس که چقدر از آیات بَیّن [یعنی حجّت‌‌های واضح بر صحّت نبوّت پیامبرانشان (ع)] برای آنها آوردیم و کسی که نعمت خداوند (آیات الهی) را بعد از آنکه نزد او آمد [به حیثیت اضلال] تبدیل نماید {و کسی که مدلول آیات که همان ولایت علی (ع) و به حقیقت آن همان نعمت است را به کفران تبدیل نماید} پس [از عذاب خداوند ایمن نمی‌‌شود و] همانا خداوند سخت عقوبت کننده است

زندگانی دنیا برای کسانی که [بعد از وضوح حجّت به ولایت] کفر ورزیده‌‌اند زینت داده شده و [آنها] کسانی که [با بیعت خاصّه و قبول ولایت] ایمان آورده‌‌اند را مسخره می‌‌کنند و (حال آنکه) کسانی (مؤمنان به ولایت) که تقوا پیشه کرده‌‌اند در روز قیامت فوق آنها هستند {زیرا تقواى حقیقی جز برای کسی که ولایت را قبول کرده و در طریق الی الله داخل شده نیست} و خداوند کسی را که بخواهد به غیر حساب (خارج از قدرت محاسبهٔ حسابگران) روزی می‌‌دهد

مردم امّتی واحد [تابع مشتهیاتشان محکوم اهویهٔ خود غافل از پروردگارشان و مبدئشان و معادشان] بودند آنگاه خداوند پیامبران را به عنوان بشارت دهنده [بر منقادین از جهت ولایتشان] و بیم دهنده [بر کافران از جهت رسالتشان] فرستاد [پس به انکار و اقرار اختلاف کردند، و منکران بحسب مراتب انکار، و اقرار کنندگان بحسب مراتب اقرار اختلاف کردند] و کتاب [تدوینی مشتمل بر احکام یا احکام الهیّهٔ لازم برای رسالت] را با آنها به حقّ نازل کرد تا [خداوند بر زبان پیامبران یا تا کتاب] بین مردم در آنچه که دربارهٔ آن اختلاف کردند حکم کند، و بعد از آنکه بیّنات (حجّت‌‌های واضح) نزد ایشان آمد جز کسانی که آن [حقّ یا کتابى که به سبب حقّ نازل شد] به آنان داده شد از روی بَغی (سرکشی، ظلم و استطالت، گردنکشی) بین خود در آن اختلاف نکردند، پس هنگامی که دربارهٔ او که همان حقّ است اختلاف کردند خداوند کسانی که ایمان آوردند [که در آنان قوّت اذعان و موافقت بود] را با رخصت خود هدایت کرد و خداوند کسی که بخواهد را به راه راست هدایت می‌‌کند [و آنچه که در آن اختلاف کردند همان صراط مستقیم می‌‌باشد]

آیا [از اختلاف ناراحت شدید و آن را بعد از برانگیختن رسولان انکار کردید؟! بلکه] پنداشتید که داخل جنّت می‌‌شوید [یعنی مثل این ظنّ برای شما شایسته نیست زیرا راحتی بدون عناء (رنج) جز به نادر نمی‌‌باشد پس خودتان را بر اختلاف شدید و اذیّت بسیار از مخالفان آماده نمایید تا به جنّت دست یابید] و (حال آنکه) مَثَل کسانی که قبل از شما درگذشتند هنوز به شما [وارد] نیامده، [هرآینه] آنها این سختی‌‌ها و ضررها را لمس کردند {بأساء ضرری است که از قِبل خلق بر سبیل عداوت (دشمنی) می‌‌باشد، نفسی باشد یا مالی، و ضرّاء آنچه است که از قِبل خدا یا از قِبل خلق نه بر سبیل اعلان (علنی کردن) عداوت باشد} و مرارت‌‌ها (اضطراباتی شدید در معاش خود و دنیای خود از اذیّت مخالفان یا ایضاً در دینشان از مشاهدهٔ غلبهٔ مخالفان و مغلوبیّت خودشان) کشیدند حتّی رسول و کسانی که با او ایمان آورده بودند گفتند: [آخر] کِی خداوند یاری می‌‌کند؟ آگاه باشید همانا نصر (یاری) خداوند نزدیک است

از تو می‌‌پرسند که چه چیزی انفاق کنند، بگو: از آنچه که آن خوب است و برای والدین و نزدیکان و یتیمان و مسکینان و راه‌‌واماندگان انفاق کنید و آنچه از خیر که انجام دهید پس همانا خداوند به آن دانا است

جنگیدن بر شما مقرّر شد و (حال آنکه) آن بر شما ناگوار است، و چه بسا که چیزی را ناگوار بدارید و (حال آنکه) آن برای شما خیر است و چه بسا که چیزی را دوست بدارید و (حال آنکه) آن برای شما شرّ است و خداوند می‌‌داند و (حال آنکه) شما نمی‌‌دانید [و برای آن است که اکراه می‌‌دارید]

از تو دربارهٔ ماه حرام (ذیقعده و ذیحجّه و محرّم و رجب) از جنگ در آن سؤال می‌‌کنند، بگو: [ابتداء کردن] جنگ در آن بزرگ است و (حال آنکه) جلوگیری از راه خدا و کفر ورزیدن به او و مسجد الحرام و اخراج اهلش نزد خداوند از آن بزرگ‌‌تر است و فتنه بزرگ‌‌تر از قتل است و مستمرّاً با شما می‌‌جنگند تا آنکه اگر بتوانند شما را از دینتان برگردانند [پس با آنها بجنگید با آنچه که استطاعت دارید در ماه‌‌های حُرُم و غیر آن زیرا وقتی که مدافعه از نفس و مال و عیال باشد، توانی (سستی) در جنگ جایز نیست، پس چه رسد به وقتی که مدافعه از دین باشد که ماه حرام و نه مکان محترم مانع از آن نمی‌‌شود] و کسی از شما که از دینش برگردد پس بمیرد و (در حالی که) او کافر است پس آنان اعمالشان در دنیا و در آخرت بیهوده شده و آنان اصحاب آتشند، در آن ماندگار هستند

همانا کسانی که ایمان آورده‌‌اند و کسانی که در راه خدا هجرت کردند و جهاد کردند آنان به رحمت خداوند امید دارند و خداوند بسیار آمرزنده [است و مَساوی (بدی‌‌ها) آنان را می‌‌آمرزد] و مهربان است [بعد از غفران آنها را با رحمت خویش می‌‌پوشاند]

از تو از میگساری و قمار می‌‌پرسند بگو در آن دو، گناه بزرگی هست و منافعی برای مردم دارد و [لیکن] گناه آن دو بیشتر از نفع آن دو است، و از تو می‌‌پرسند که چه انفاق کنند؟ بگو: عفو {عفو ترک تعرّض به بد کننده با بدی کردن، یا صفح و تطهیر قلب از حقد (کینهٔ پنهان در دل) بر او است، و پاکیزه‌‌ترین مال و برگزیدهٔ آن، و فضل (اضافه) آن و زیادتی آن از حاجت، و معروف (نیکویی) و وسط (میانه) بین اقتار (تنگ گرفتن) و اسراف، و میسور (آسان به دست آمده) نه مجهود (با کوشش و مشقّت به دست آمده)، و آنچه که از قوْت سال زیاد می‌‌آید است}، خداوند این‌‌چنین [به حیثی که مال انفاق کننده و نه نفس او فاسد نشوند] آیات [و احکام در امر دنیا و در امر آخرت] را برای شما بیان می‌‌نماید راقب به اینکه شما تفکّر کنید

دربارهٔ دنیا و آخرت، و از تو دربارهٔ یتیمان سؤال می‌‌کنند [یعنی دربارهٔ امر یتیمان و قیام به امر ایشان و اموالشان و مخالطت با آنها، ای محمّد] بگو اصلاح (سر و سامان دادن) آنها [با حفظ نفوس آنها و تربیت و تکمیل آنها و حفظ اموال آنها و نمو دادن آن و زیاد کردن آن] بهتر است [از اهمال و اعراض تا که نفوسشان هلاک شود و اموالشان تلف شود] و اگر با آنها [در مسکن و معاشرت یا در خوردنی و آشامیدنی یا در اموال] اختلاط می‌‌کنید پس برادران شما [در دین] هستند [یعنی با آنها به نحو اخوّت مخالطت کنید] و خداوند مُفسد را از مُصلح می‌‌شناسد [و چیزی از علم او پنهان نمی‌‌شود تا بحسب آن جزاء داده نشوید] و اگر خداوند می‌‌خواست البتّه شما را [با عدم ترخیص در مخالطت و امر به حفظ اموال آنها و انفس آنها با دقّت در امر آن دو] به زحمت می‌‌انداخت همانا خداوند عزیز [است که مانعی او را از آنچه که می‌‌خواهد و از آنچه که حکم می‌‌کند منع نمی‌‌کند] و حکیم است [که انجام نمی‌‌دهد مگر آنچه که حکمت و استعداد نفوس و استحقاق آنها اقتضاء می‌‌کند]

و با زنان مشرک نکاح نکنید تا اینکه ایمان بیاورند و البتّه کنیز مؤمنه بهتر از [زن] مشرکه است و اگرچه [با جمالش یا مالش یا حَسَبش یا نَسَبش] شما را به شگفت آورد و با مشرکان نکاح نکنید تا آنکه ایمان بیاورند و البتّه بردهٔ مؤمن بهتر از [مرد] مشرک است و اگرچه [مشرکان و مشرکات] شما را به شگفت آورند، آنان [شما را] به سوی [شرک مؤدی به] آتش دعوت می‌‌کنند [پس حقّ آنان عدم مخالطت و مصاهره (دامادی) است] و (حال آنکه) خداوند با اباحت (ترخیص) خود [شما را] به سوی جنّت و مغفرت دعوت می‌‌کند و آیاتش را [یعنی احکام شرعیّهٔ خود را با زبان انبیائش (ص) و اوصیای آنان (ع)] برای مردم بیان می‌‌کند به این ترقّب که آنها [به دقایق حِکَم (حکمت‌‌ها) مودعه (ودیعت شده) در آیات به سبب ظهور آیت شرک از مشرک و مشرکه و آیت اسلام از مسلم و مسلمه در آنها یا به سماع آیات و احکام از انبیاء (ع)] متذکّر شوند

و از تو دربارهٔ خون دیدگی [زنان از حیث مجامعت] سؤال می‌‌کنند بگو آن اذیّت است پس در حالت حائض بودن از زنان کناره جوئید (مضاجعت نکنید) و با آنها (زنان) نزدیکی نکنید تا آنکه [با انقطاع حیض از خون] پاک شوند پس وقتی که [با اغتسال یا وضو یا غسل (شستن) فرج] تطهیر کردند آنگاه از حیثی (جایی) که خداوند به شما امر کرده به آنها (زنان) درآیید [یعنی از مکان و ثقبه‌‌ای (سوراخی) که خداوند شما را به درآمدن از آن امر کرده است و از مکانی که خداوند به درآمدن از آن به شما امر نکرده است به آنها (زنان) در نیایید، یا معنی می‌‌دهد از حیثیّت امر او تعالی، نه از حیثیّت محض انگیختگی جنسی، یا از حیثیّت نهی او، یا از حیث امر او یعنی غایت امر او مثل فرزند خواستن و استفراغ (فراغت جستن) بدن و فراغ بال (آسودگی خاطر) از خطورات ناشئه از امتلاء (پُر شدن) اوعیه (مجاری ترشحی) و استیناس (اُنس گرفتن، الفت) و سکون نفس به آنها (زنان) درآیید و مقصود این است که نظر در مضاجعت به نفس امر او یا غایت امر او بدون غفلت از او تعالی باشد] همانا خداوند، بسیار توبه کنندگان را دوست می‌‌دارد {توّاب کسی است که در کثرات کثیر المراجعه به خداوند می‌‌باشد} و تطهیر (پاک) کنندگان [از اقذار (پلشتی‌‌های) جسمانی با آب] را دوست می‌‌دارد

زنان شما به عنوان کشتگاه برای شما هستند پس طوری [یا در ساعتی یا در مکانی] که خواستید به کشتگاهتان درآیید [و امّا به معنی از هر دو ثقب (سوراخ) که خواستید نیست زیرا آن منافی معنی درآمدن به حرث (کشتزار) می‌‌شود] و [امر خداوند را] بر [امر شیطان یا بر امر نفس یا بر عمل کردن در درآمدن به زنان یا در هر عملی بر انتفاع] نفس خود مقدّم بدارید و از خداوند پروا کنید و بدانید که شما [در آخرت یا در حال حاضر] با او ملاقات کننده‌‌اید و به مؤمنین بشارت بده

و برای اینکه تبرئه کنید، خداوند را محلّ نمایش برای سوگندهایتان قرار ندهید، و تقوا پیشه کنید و بین مردم اصلاح نمایید و خداوند شنوا است [آنچه را که از سوگند به خداوند به آن تفوّه می‌‌کنید را می‌‌شنود] و [به نیات پنهانی شما] دانا است [پس اگر سوگند شما کاذب و نیّات شما غیر صادق باشد شما را مؤاخذه می‌‌کند]

خداوند شما را بابت لغو [به معنی خطاء یا آوردن کلام غیر معتّد به (مهیّا شده به آن)] در سوگندهایتان مؤاخذه نمی‌‌کند و لکن شما را به آنچه که قلب‌‌هایتان کسب کرده مورد مؤاخذه قرار می‌‌دهد و خداوند بسیار آمرزنده [است که سوگند‌‌های لغو را می‌‌بخشد] و بردبار است [که بر مؤاخذهٔ شما عجله نمی‌‌کند]

برای کسانی که قسم (ایلاء) می‌‌خورند [که] از زنانشان [دوری کنند و با آنها مجامعت نکنند]، چهار ماه [از زنان] انتظار بکشَند [و اهل آنها (زنان) و از حکّام شرع و چیزی از مضاجعت و طلاق از آنان (شوهران) مطالبه ننمایند]، پس اگر [با شکستن سوگند و کفّارت آن در این مدّت] برگشتند [پس چیزی بر مردان نیست] زیرا خداوند [آنچه را که از آنان (مردان) افراط شده است را بعد از کفّاره می‌‌بخشد و] بسیار آمرزنده و مهربان است [و با ترخیص مراجعت بعد از سوگند به آنان (مردان) رحم می‌‌کند]

و اگر عزم طلاق نمودند، پس همانا خداوند [بر طلاق آنان] شنوا و [به نیّات و اراده‌‌های آنان که آن افساد است یا اصلاح] دانا است

و زنان مطلقه [یعنی دارندگان عادت مدخول بهنّ غیر حامله‌‌ها، نه همهٔ مطلّقات شامل جمیع اقسام طلاق و جمیع مطلّقات مدخول بهنّ (زنان مدخوله) یائسه‌‌ها و غیر یائسات، حامله‌‌ها و غیر حاملات، دارندگان عادت و غیر دارندگان عادت و آنهایی که در سنّ دارندگان عادت هستند، و غیر مدخول بهنّ] خودشان را [برای رجوع ازواج] سه عادت [ماهیانه، پاک شدن از حیض] منتظر می‌‌دارند و حلال (روا) نیست بر آنها که آنچه که خداوند در رحم‌‌های آنها خلق کرده را کتمان کنند [یعنی اینکه زنان در طاهر بودن خود و در انقضای عدّه و در حمل و عدم آن مصدّق باشند و بر آنها (زنان) روا نیست که برای تعجیل عدّه یا برای تعجیل طلاق یا برای عدم ردّ فرزند به پدرش آنچه را که از خون و حمل در رحِم‌‌های آنها هست را کتمان نمایند]، اگر به خداوند و روز آخِر ایمان می‌‌دارند، و شوهرانشان اگر اراده اصلاح کردند در آن [زمان عدّه] به بازگشت به آنها [با رجوع به آنها به نکاح بدون عقد] محقّ هستند [و امّا بعد از آن زمان یعنی زمان عدّه، پس شوهران و غیر آنان بحسب حکم شرعی مساویند و اگرچه بحسب بعضی انگیزه‌‌ها به نکاح آنها (زنان) با عقد جدید اولی می‌‌باشند مثل اینکه بین آن دو اولاد صغار باشد که احدی متکفّل تربیت آنها نشود و غیره]، و برای آنها (زنان) مثل کسی است که علیهّن (بر زنان) است [یعنی در مدّت عدّه همانطور که زوج در عدّه بدون رضایت از زن حقّ رجوع دارد پس نفقه و مسکن برای زن در این مدّت بر عهدهٔ مرد است، حقّ زوج بر زن این است که از مرد اطاعت کند و مانع از تمتّعات او نشود و از خانه‌‌اش خارج نشود و در خانه‌‌اش احدی را داخل نکند و در مال مرد تصرّف ننماید، و صدقه از خانهٔ مرد ندهد، و روزه به تطوّع (دلبخواه) نگیرد، و به زیارت زنده‌‌ای یا مرده‌‌ای نرود مگر به اذن شوهر، و او (شوهر) را فی نفسها و مال او را حفظ کند، همچنین برای او (زن) بر عهدهٔ مرد است که بر او (زن) انفاق کند، و به او کسوت دهد و او را سکنی دهد و حقّ قسامهٔ (تساوی وقت بین زنان در صورت تعدّد زوجات) او را وفاء کند و همهٔ آنها بحسب حال زن و استطاعت مرد] به معروف (نیکوئی) است [به آنچه که در آن ضرر و اضراری که شرع آن را منع می‌‌کند نباشد]، و مردان علیهنّ (بر زنان) [به آنچه که خداوند به آنان برتری داده به زیادت عقل و به آنچه که خداوند آنان (مردان) را کفیل قیام به امر آنها (زنان) نموده است] درجه دارند و خداوند عزیز است [یعنی برای مردان شایسته نیست که زنان را به جهالات و قصور آنها در افعال مؤاخذه کنند، و همانا خداوند غالبی است که مانعی او را از ارادهٔ وی منع نمی‌‌کند و با این حال شما را به قصورتان و تقصیرتان مؤاخذه نمی‌‌کند] و حکیم است [که در جبلّهٔ (سرشت) مردان فضیلت بر زنان قرار نمی‌‌دهد و مردان را به قیامشان به امر زنان امر نمی‌‌کند، و نه محکومیّت در جبلّهٔ زنان، مگر برای حِکَم و مصالحی، پس نباید محکومات (زنان) از طریق محکومیّتشان خارج شوند و حاکمان (مردان) در حکومتشان تعدّی نمایند]

طلاق [یعنی طلاق بر سنّت طلاق جاری است و رجوع در عدّه برای زوج] دو مرتبه می‌‌باشد پس [بعد از آن دو بار زنش را طلاق ندهد یا] به [چیزی از] معروف (نیکو) [نگهدارد] یا [طلاق دادن و] تسریح (رها ساختن) با احسان است، و برای شما حلال نمی‌‌شود که از آنچه [از مهر و غیر آن] که به آنها (زنان) داده‌‌اید چیزی را [پس] بگیرید مگر اینکه [زوج و زوجه] بترسند که [با نشوز از طرفین و عدم امتثال زوج در امر قیام به حقوق زن و قسامهٔ وی و زوجه در امر به تحصّن خود و تمکین از وی (شوهر) و حفظ نفس خود برای وی در غیبت مرد و مال وی] حدود خداوند را اقامه نکنند {نشوز به مفهوم ناسازگاری مرد یا زن است که حقوق زناشویی را مراعات نمی‌‌کنند و منحصر در حقوق واجب است و شامل بیش از آن نمی‌‌شود} پس [ای زوج و زوجه و مصلحان و حکّام] اگر می‌‌ترسید که آن دو (زوج و زوجه) حدود خداوند را اقامه ننمایند پس گناهی بر آن دو نیست در آنچه که [زن] به او (مرد) عوض دهد، اینها [احکام مذکوره از احکام قصاص و مابعد آن یا ماقبل آن و مابعد آن، یا از احکام زوجیّت فقط] حدود (حمایت) خداوند هستند پس از آنها تعدّی نکنید و کسانی که به حدود خداوند تعدّی کنند پس آنها همان ظالمان هستند {ظلم خارج از تعدّى نیست، زیرا ظلم که همان منع حقّ از مستحقّ و اعطای آن به غیر مستحقّ است تجاوز از حدّ خداوند است، کما اینکه تجاوز از هر حدّى منع از حقّ و اعطاء به غیر مستحقّ است}

پس اگر او (زن) را [بعد از بار دوّم] طلاق دهد پس بعد از آن (طلاق سوّم) برای او (شوهر طلاق دهنده) حلال نیست تا آنکه [زن طلاق داده شده‌‌اش] با زوجی غیر وی (شوهر مزبور) نکاح کند پس اگر [زوج دوّم] او (زن) را طلاق داد پس بر آن دو [زوج اوّل و زوجه] گناهی نیست که آن دو [به زواج هم] برگردند اگر آن دو گمان می‌‌دارند که حدود خداوند را اقامه می‌‌نمایند و این [احکام مذکوره از حرمت بعد از طلاق سوّم و حلیّت وی (زن) بعد از نکاح غیر با او به شرط ظنّ اقامۀ حدود] حدود خداوند است که آنها را برای گروهی که می‌‌دانند [یعنی از علماء شمرده می‌‌شوند نه از بهائم و غیر عقلاء] بیان می‌‌کند

و وقتی که زنان را طلاق می‌‌دهید و به پایان مدّت مقرّرشان می‌‌رسند [یعنی آخر عدّه‌‌شان به حیثی که از عدّه خارج نشوند] پس آنها (زنان) را به نیکی [به چیزی که شرع و عقل آن را خوب می‌‌داند، یعنی به آنها (زنان) رجوع کنید و آنها را به نحو امساک (نگاهداشتن ازواج) و اداء حقوق زوجیّت] نگهدارید یا آنان را به نیکویی تسریح (رها) کنید {تسریح (رها کردن) به معروف آن است که راه آنها را خالی (ترک) کند و آنها از آنچه که خود دربارهٔ خودشان می‌‌کنند منع نشوند و آنچه که آنها به آن خوشحال می‌‌شوند به آنها داده شود} و آنها را به جهت زیان زدن [یعنی برای ضرر زدن به آنها، و زن دیگری گرفتن، یا نگهداشتن ضرر خورده یا تزویج دو یا چند زنی بر ضرر زن به اینکه به آنها رجوع کنید برای اینکه می‌‌پندارید که آنها نکاح می‌‌کنند و به حقوق آنها قیام نکنید] نگه ندارید تا [بر آنها با منع کردن آنها از نکاح با غیر و از حقوق زوجیّت یا الجاء (مضطر کردن کسی به کاری) آنها به افتداء (فداء دادن) وقتی که از ازواج کراهت دارند] تعدّی کنید و کسی که آن را انجام دهد پس به خودش ظلم کرده و آیات [احکام شرعی قالبیّه و آیات تدوینی و آیات آفاقی و انفسی او و خصوصاً آیات کبرای] خداوند را به شوخی نگیرید و انعام خداوند را بر خود یاد کنید و آنچه که بر شما از کتاب و حکمت نازل کرده {مراد از کتاب نبوّت و رسالت و احکام آن دو و کتاب تدوینی از آثار آن دو است و مراد از حکمت، ولایت و آثار آن است} با آن به شما پند می‌‌دهد و از [سخط] خداوند [در غفلت از حیثیّت نعمت و در عدم اتّعاظ (پند گرفتن)] پروا کنید و بدانید که خداوند به هر چیزی دانا است [پس استهزاء شما و غفلت شما و اتّعاظ شما و عدم آنها را می‌‌داند]

و وقتی که زنان را طلاق می‌‌دهید پس به زمان معیّن خود (آخر عدّه) که رسیدند پس [ای ازواج یا ای اولیاء] وقتی که [خواستگاران و زنان، یا ازواج سابق و زنان] بین خود به معروف (نیکوئی) با هم رضایت دارند بر آنها (زنان) تنگ مگیرید [آنها را منع مکنید] که با ازواجشان [یا خواستگارانشان] نکاح کنند، آن [مذکور از احکام و آیات سابق مذکور جملگی یا کسی که از تنگ گرفتن بر زنان منع شده] با آن به کسانی از شما که به خداوند و روز آخر ایمان آورده‌‌اند پند داده می‌‌شود، آن برای شما سودمندتر و پاکیزه‌‌تر است و خداوند می‌‌داند [که چه به شما نفع می‌‌رساند از آنچه که به شما ضرر می‌‌زند و لذا به شما به آنچه که از آن اکراه می‌‌ورزید امر می‌‌کند و شما را از آنچه که آن را دوست می‌‌دارید نهی می‌‌کند، برای نفع آن و مضرّت این] و شما نمی‌‌دانید [و لذا ضارّ را دوست می‌‌دارید و به نافع کراهت می‌‌ورزید]

و مادران فرزندانشان را شیر دهند [که برای کودک شیری بهتر از شیر مادرش نیست] برای کسی که بخواهد شیر دادن را تمام کند دو سال کامل [وگرنه اقتصار بر کمتر از آن جایز است] و رزق آنها (مادران) و پوشش آنها (مادران) به پسندیدگی [نسبت به معطی (دهنده) به اینکه به نحوی که به او ضرر می‌‌رساند نباشد و نسبت به منفق علیها (مادر) به اینکه غیر موافق با آنچه که شأن امثال او (زن) اقتضاء می‌‌کند نباشد] بر [عهدهٔ] دارندهٔ فرزند (پدر) است، نفسی جز به اندازهٔ توانائی‌‌اش تکلیف نمی‌‌شود {وُسع به جدّت (توانائی) و به طاقت تفسیر شده، لکن مراد از آن در قرآن هر آنچه که استعمال شده چه از اموال باشد یا از افعال همانچه است که نفس سعۀ آن را دارد} که مادر به فرزندش و نه دارندهٔ فرزند به فرزندش ضرر نرساند و مثل آن بر [عهدهٔ] وارث است [یعنی بعد از مرگ مولود له (دارندهٔ فرزند، پدر) انفاق و پوشاک زن شیرده بر وارث مولود له است لکن به قدر اجرت رضاع (شیر دادن) از مال ولد اگر ارثی داشته باشد]، و اگر [قبل از دو سال] ناشی از تراضی (با هم رضایت دادن) آن دو و مشورت کردن با هم ارادهٔ جدا کردن [بچّه از مادر] را کردند پس [در فطام قبل از دو سال] بر آن دو گناهی نیست و اگر خواستید که شیر دادن به فرزندانتان را [از غیر مادران] درخواست کنید [که کسی را طلب کنید که شیر بدهد] پس گناهی بر شما نیست وقتی که تسلیم می‌‌شوید (می‌‌پذیرید) آنچه [که شایسته است] را به نیکوئی [به شیردهندگان یا مادران بر حسب شرط یا بر حسب امر خدای تعالی] بدهید [یعنی اینکه مادران وقتی که ازواج شما باشند از نفقه و پوشاک، و وقتی که مطلقه باشند از تسریح (رها کردن) به احسان بر شما حقّ دارند، و مرضعات (شیردهندگان) غیر مادران به سبب ارضاع اولادتان بر شما حقّ دارند و وقتی که به هر ذیحقّی حقّش را بدهید به حیثی که از شما راضى شوند آنگاه بر شما گناهی نیست] و [از تعدّی کردن بر مادران یا اولاد به سبب لجاج یا شحّ (آزمندی) نفوس] از خداوند بهراسید و بدانید که خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید بینا است [پس از او اطاعت کنید، و با امر او و نهی او مخالفت نکنید]

و کسانی از شما که فوت می‌‌کنند و ازواجشان را ترک می‌‌کنند، آنها (زنان) خودشان را چهار ماه و ده [روز] منتظر بدارند پس وقتی که به زمان مقرّر خود (آخر مدّت عدّه) رسند پس [ای اولیاء یا ازواج یا هر دو] گناهی بر شما نیست در آنچه که آنها (زنان) دربارهٔ خودشان [از نکاح و اجابت خواستگاری و در معرض گذاشتن بر آنها] به نیکوئی [اتّخاذ تصمیم] نمایند و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است [پس حذر کنید و زنان را بعد از انقضاء عدّه از تزویج منع مکنید]

و [ای خواستگاران] گناهی بر شما نیست در آنکه از خواستگاری کردن از زنان به آن عرضه کنید [یعنی به ارادهٔ نکاح با او بعد از انقضای عدّهٔ زن اشاره بکند تا زن دیگری را اجابت نکند نه اینکه صراحت بورزید] یا در خودتان مکنون (پنهان) بدارید خداوند می‌‌داند که شما آنها (زنان) را یاد خواهید کرد [پس برای شما تعریض به خواستگاری کردن از آنها را نه با تصریح کردن به آن مباح نمود زیرا آن (تصریح کردن) خلاف حفظ حرمت مؤمن است] و لکن با آنها (زنان) مخفیانه (در مکان خالی) قرار مگذارید [یعنی با آنها (زنان) قرار مضاجعت و ملاعبت نگذارید، یا با آنها قبل از انقضای عدّه قرار عقد مگذارید، یا قرار کثرت مضاجعت با آنها بعد از نکاح مگذارید تا به غیر شما مایل نگردند، به اینکه خودتان را به کثرت مضاجعت وصف کنید] مگر اینکه سخنی به نیکوئی [از تعریض مرخص (رخصت داده شده) در آن] بگویید و عزم عقد نکاح نکنید تا به کتاب (به مفروض از عدّه) زمانش برسد، و بدانید که خداوند آنچه که در انفس شما است [از عزم بر عقد یا رفث (آمیزش) یا فسوق (خروج از فرمان خداوند)] را می‌‌داند پس از او (از خداوند یا از آنچه در نفس شما است) حذر کنید و بدانید که خداوند بسیار آمرزنده است [و آنچه که در نفوس شما است را وقتی که انجام نداده‌‌اید می‌‌آمرزد] و بردبار است [که به عقوبت کردن کسی که مرتکب آنچه که از آن نهی شده می‌‌شود تعجیل نمی‌‌کند، پس به عدم مؤاخذتِ سریع مغرور مشوید]

بر شما گناهی نیست اگر زنانی را که مسّ (کنایه از جماع است) نکرده‌‌اید طلاق دهید یا [مگر اینکه] برای آنها (زنان) فریضه‌‌ای [نصف آنچه که برای زن به عنوان مهر فرض شده یا مهر امثال او] را معیّن کنید و [آنگاه که آنها را طلاق می‌‌دهید] آنها (زنان) را بنابر توان قدرت خود [آنچه که بر آن قدرت دارد و آن را طاقت می‌‌آورد، یا بر حسب سعهٔ او مقدّر می‌‌شود] و بنابر تنگدستی قدرت وی {تقدیر (اندازه کردن) متعت (بهره‌‌مندسازی) فقط منوط به حال طلاق دهنده نیست بلکه به حال طلاق داده شده و شأن وی نظر می‌‌شود و بحسب حال آن دو جمیعاً مقدّر (اندازه) می‌‌شود} با متاعی نیکو [از جهت بهره‌‌مند کردن وی] به عنوان حقّ (شایسته) بر نیکوکاران [یعنی بر اراده کنندگان احسان به مردم، و مطلّقات آنان اولی به احسان آنان هستند، یا بر کسانی که رویهٔ آنها احسان به مردم است، یا بر احسان کنندگان در کار نیکشان] بهره‌‌مند سازید

و اگر قبل از اینکه آنها را مسّ کنید آنها (زنان) را طلاق دادید و فریضه‌‌ای (سهم واجب و تعیین شده‌‌ای) برای آنان فرض کرده‌‌اید پس نصف آنچه که فرض (معیّن) کرده‌‌اید [بر عهدهٔ شما است] مگر اینکه [مطلّقات از نصفى که آن حقّ آنها است] عفو کنند یا کسی که عقد نکاح به دست او است [یعنی پدر یا جدّ یا وکیل طلاق دهندهٔ آنها (زنان)، یا وکیل در امر نکاح و طلاق آنها (زنان)، یا به معنی ازواج است] عفو کند، و اگر عفو کنید به تقوا (پرهیز از ظلم) نزدیکتر است و فضل را [که خداوند به آن بر بعضی از شما (ازواج) انعام کرده است] در بین خود فراموش نکنید همانا خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید بینا است [پس آنچه که با عفو کردن از شما فوت می‌‌شود از او فوت نمی‌‌شود، پس به شما به ده امثال آن تا هفتصد هزار جزاء می‌‌دهد]

بر [اوقات و حدود و ارکان] نماز‌‌ها و نماز وسطی [یعنی فُضلی (برتر)] محافظت کنید و [در نماز] فروتن (دعاء کننده، درخواست کننده) در مقابل خداوند بایستید

و اگر [از دشمن و دزد و درنده] هراس داشتید پس [در حال] پیاده [راه رفتن بر نماز محافظت نمائید] یا [در حال] سواره [بر هر مَرکب، یعنی وقت خوف، قیام و توقّف در نماز لازم نمی‌‌شود] و وقتی که ایمن شدید پس خداوند را ذکر کنید [و نماز بگزارید، یا مراد ذکر قلبی است که نماز صدر است] همانطور که [ذکر را] به شما تعلیم داد [که مثل تعلیم دادن او به شما باشد یعنی که موازی (روبرو قرار گرفتن) تعلیم او به شما شود، یا مانند ذکرى که با زبان خلفایش به شما تعلیم داد، یا مانند ذکر کسی که با زبان خلفایش به شما تعلیم داد] آنچه را که نمی‌‌دانستید

و کسانی از شما که [به سبب ظهور آثار آن گمان می‌‌برند یا می‌‌دانند که در آینده] می‌‌میرند و زوج‌‌هایشان را رها می‌‌کنند برای ازواجشان متاعی را تا یک سال بدون اخراج کردن [زنان از منزل مسکونه یا به متاع] وصیّت کنند پس اگر [زنان متوفّی بعد از یک سال از منازل ازواج] خارج شدند پس [ای ورّاث یا اولیاء زنان یا حکّام] گناهی بر شما نیست که [زنان متوفّی] در آنچه که به نیکی [مانند تزیین و عرضه کردن بر خواستگاران و اجابت خواستگاری آنان و نکاح با خود آنان] دربارهٔ خودشان انجام دادند و خداوند غالب است [پس از انتقام او در مخالفت کردن با او حذر کنید و از ظلم به کسی که زیرِ دستان شما است حذر کنید] و حکیم است [که امر و نهی نمی‌‌نماید مگر به آنچه که صلاح شما در آن است]

و برای مطلّقات [بهره‌‌مند ساختن به] متاعی نیکو به عنوان حقّ (شایسته) بر [عهدهٔ] پرهیزگاران است

این‌‌چنین خداوند آیات [ثابت] خود را [در حقّ خود شما و مخالطه کنندگان شما و مخالطات شما] برای شما بیان می‌‌کند به این ترقّب که شما تعقّل کنید [یا عاقل گردید یا به عقولتان آیات و احکام بودن آنها از خداوند را درک کنید و مصالح آنها و حکمت‌‌های آنها را دریابید]

آیا ندیدی؟! کسانی را که از دیار خویش خارج شدند و (در حالی که) آنها هزارانی بودند که از مرگ حذر می‌‌کردند پس خداوند [با قول مناسب بر شأن خود یعنی با اراده‌‌ای که همان ظهور فعل او است] به آنها گفت: بمیرید، سپس آنها را زنده کرد، همانا خداوند البتّه بر مردم فضل (کرم) دارد و لکن اکثر مردم [فضل او را بر خود] شکر نمی‌‌کنند [و به انعام او نظر نمی‌‌کنند و نعمتش را در آنچه که به خاطر آن خلق شده صرف نمی‌‌کنند]

و در راه خدا بجنگید [یعنی از مرگ حذر نکنید و امرتان را به قدَر موکول کنید زیرا حذر آن را از قدَر نجات نمی‌‌دهد و بجنگید] و بدانید که خداوند [بر آنچه که مجاهدین و قاعدین و مثبّطان (سرخوردگان، دلسرد شدگان) و مرغّبان (ترغیب کنندگان) آن را می‌‌گویند] شنوا و [به متخلّف و نیّت او و مجاهد و مراد او] دانا است

کیست آنکه با قرض دادنی نیک [که برای آن عوضی طلب نکند] به خداوند قرض بدهد {هر طاعتی برای خداوند اقراض برای خداوند است چه فعل باشد یا ترک فعل و آن مانند آن است زیرا طاعت جز به تحریک قوای محرّکه و امساک قوای شهویّه و غضبیّه و کسر سورت (تندی) آن دو نیست و طاعت خداوند اقراض از قوا است} پس او برایش چند برابر بیفزاید و خداوند است که [در حالتی] قبض می‌‌کند (می‌‌گیرد) و [در حالتی] بسط می‌‌دهد [پس قرض دهید و از خوف فقر و افناء امساک نورزید، برای اینکه خداوند نه غیر او از اقوامی رزق را قبض می‌‌کند و بر اقوامی بسط می‌‌دهد، یا در حالتی قبض می‌‌کند و در حالتی بسط می‌‌دهد و امساک سبب برای بسط و انفاق سبب برای قبض نمی‌‌باشد] و به سوی او بازگردانده می‌‌شوید [پس زیاده بر مضاعفِ عوض مستحقِّ رضایت او از شما و قرب شما به او می‌‌شوید]

آیا ملأ (سران، اشراف و سخنوران) بنی اسرائیل را ندیدی (به یاد نیاوردی)؟ بعد از موسی آنوقت که به پیامبر خود گفتند: برای ما پادشاهی (امیری) برانگیز (بفرست و قرار بده) که در راه خدا بجنگیم، [آنگاه نبیّ] گفت: آیا توقّع دارید (مترقّب هستید) که اگر جنگ بر شما مقرّر شود جنگ نکنید! {آنها اصحاب نفوس کارهه (کراهت دار) بر جنگیدن راعب در ترک جهاد بودند و عقول راغب در جهاد نداشتند} گفتند و ما را چه شده که در راه خدا جنگ نکنیم و (حال آنکه) ما از دیارمان و فرزندانمان اخراج شده‌‌ایم، پس چون جنگ بر آنها مقرّر شد جز اندکی از آنان [باقی] روی گردانیدند و خداوند به ستمکاران دانا است

و پیغمبر آنها به آنها گفت: همانا خداوند طالوت را به عنوان پادشاه بر شما فرستاده، گفتند: که چطور او بر ما پادشاه شود و (حال آنکه) ما به پادشاه شدن از او شایسته‌‌تریم و از مال به او وسعتی داده نشده، گفت: همانا خداوند او را بر شما برگزیده و در علم و جسم به او فزونی داده و خداوند ملک خود را به کسی که بخواهد می‌‌دهد [یعنی مُلک (پادشاهی) به قیاس شما و تدبیر شما نیست بلکه آن فضل از خداوند است که به کسی که می‌‌خواهد می‌‌دهد] و خداوند دارای وسعت [است کمیِ سعۀ طالوت را با سعۀ خود جبران می‌‌کند] و دانا است [که می‌‌داند چه کسی برای ملک (پادشاهی، امارت) اهلیّت دارد]

و پیامبرشان به آنها گفت: همانا نشانهٔ پادشاهی او این است که تابوت نزد شما بیاید {و آن تابوت همان صندوقی بود که خداوند بر مادر موسی نازل کرد پس او را در آن گذاشت و آن را در دریا افکند و در بنی اسرائیل بود که به آن تبرّک جویند، و چون موسی (ع) حضر (مهیّای، در انتظار) وفات شد الواح و درع (زره) خود و آنچه را که از آیات نبوّت نزد او بود در آن گذاشت و آن را به یوشع وصی خود ودیعه داد} که در آن سکینه‌‌ای از پروردگار شما و باقی مانده از ماترک خاندان موسی و خاندان هارون [یعنی موسی (ع) و هارون (ع) و آل آن دو] هست که ملائکه آن را حمل می‌‌کنند {اخبار در بیان سکینه مختلف هستند، در خبری آن ریحی است از جنّت، رویی مانند وجه انسان دارد، و در خبری است: سکینه روح خدا است که تکلّم می‌‌کند، و در خبری است: که سکینه دو جناح (بال) و سری مانند سر هُرّه (شیر بیشه، انسان جوان) از زبرجدّ (زمرّد) دارد} که البتّه اگر مؤمن باشید در آن نشانه‌‌ای برای شما هست [و بعد از ظهور تابوت و اقرار به طالوت برای او لشکریانی جمع کردند و به جنگ با جالوت خارج شدند]

پس چون طالوت با لشکریان خارج شد [یعنی آنها را از مواطنشان خارج کرد] گفت: همانا خداوند شما را با نهری آزمایش کننده است پس هر کس از آن بنوشد پس از [اتباع] من نیست مگر کسی که مشتی (کفی) با دستش برگیرد و هر کس از آن نخورد (ننوشد) پس همانا او از من است، پس از آن نوشیدند جز اندکی از آنان {کسی که از آن نچشید از آن مستغنی شد، و کسی که بر مشتی اقتصار کرد کفّه‌‌ای برای شُربش و إداوتش (قمقمهٔ چرمی آبش) و کسی که اقتصار نکرد تشنگی‌‌اش غلبه کرد و لب‌‌هایش سیاه شد و نمی‌‌توانست پیش برود، و پادشاه آنان آن ابتلاء را به وحی و الهام یا به اخبار پیامبرشان دانسته بود، و آن صورت دنیا بود که بر آنها تمثّل یافت برای تنبّه آنان که دنیا حال آن برای کسی که از آن اجتناب کند و برای کسی که آن را بخواهد این‌‌چنین می‌‌باشد}، و چون او و کسانی که [نیاشامیدند یا کفی برگرفتند] با او ایمان آورده بودند از آنجا گذشتند، [کسانی که مشتی برگرفته بودند] گفتند امروز طاقت [مقابله با] جالوت و لشکریانش را نداریم، کسانی که [مشتی بر نگرفته بودند] گمان می‌‌داشتند (می‌‌دانستند) که آنها خداوند را ملاقات کننده‌‌اند گفتند: چه بسیار باشد که به إذن (ترخیص و امداد) خداوند گروهی اندک بر گروهی زیاد پیروز شده‌‌اند و خداوند با شکیبایان است

و چون بر جالوت و لشکریانش نمایان شدند گفتند: پروردگارا بر ما صبر بریز و قدم‌‌های ما را ثابت بدار و ما را بر قوم کافران یاری بده

پس به إذن (ترخیص و امداد) خداوند آنها را شکست دادند و داود جالوت را کشت و خداوند به او پادشاهی (سلطنت صوری یا رسالت) و حکمت (نظری و عملی، و اعمّ از رسالت و احکام آن و نبوّت و ولایت و آثار آن دو می‌‌باشد) داد و به او از آنچه که می‌‌خواست تعلیم داد و اگر خداوند مردم را بعضی از آنها را با بعضی دیگر دفع نمی‌‌کرد [یعنی اگر خداوند بلاء از بعضى از مردم را با بعضى دیگر یعنی از کفّار را با مؤمنین دفع نمی‌‌کرد، یا از بعضى مؤمنین قاصر با بعضى کاملین در اعمال، یا اگر خداوند مردم را بعضى از کفّار آنها را با بعضى دیگر از کفّار با انفسشان یا با مسلمین دفع نمی‌‌کرد، یا اگر خداوند مردم را بعضى از آنها را با بعضى دیگر مانند حکّام و سلاطین دفع نمی‌‌کرد زیرا اصلاح مردم و دفع اشرار از بندگان با سلطان بیشتر از اصلاح با رسولان است] حتماً زمین فاسد می‌‌شد و لکن خداوند دارندهٔ فضل بر عالمین (جهانیان، جهان‌‌ها) است [حیثی که صلاح صالح را به عنوان سبب برای عدم هلاک فاسد، بلکه اصلاح کننده بر فساد او یا دفع شرّ اشرار را با اخیار یا با اشرار قرار داد]

اینها آیات [تکوینی] خداوند هستند [دالّ بر کمال قدرت او و حکمت او و اینکه او در عطائش نظر به شرف و حسب و نسب مبتنی به آیات تدوینی خود نمی‌‌کند] که آنها را به حقّ بر تو تلاوت می‌‌کنیم و همانا تو البتّه از فرستادگان هستی [پس به آنها ابلاغ کن تا بدانند که تو در دعویّت صادق هستی حیثی که بدون تعلّمی (یادگیری‌‌ای) و تعرّفی (شناختی) از مسطورات (نوشته شده‌‌ها) در کتب آنها خبر می‌‌دهی]