جزء شمارهٔ ۲۱

و با اهل کتاب مجادله نکنید مگر [با مجادله‌‌ای که] آن بهتر [از دیگر مجادلات است یا به طریقه‌‌ای یا با کلمه‌‌ای که آن بهتر است] مگر با کسانی از آنها که [که در مجادله یا با مقاتله به شما یا با لجاج و عدم استماع حقّ شما به انفسشان] ستم کرده‌‌اند و [با اقرار به حقّ بودن کتاب آنها و دین آنان] بگویید: به آنچه که به ما و به شما نازل شده ایمان داریم [تا سورت (تندی) لجاج آنان بشکند] و خدای ما و خدای شما یکی است [با اظهار اتّحاد با آنان در مبدء و معبود تا آن دلالت کند بر اینکه شما با آنان متّحد غیر مغایر با آنان هستید و آن، آنان را در مخالطت (همنشینی) با شما و مُوادّت (دوستی کردن) آنها با شما ترغیب کند] و ما برای او [یعنی به خدای شما که همان خدای ما است] تسلیم شده هستیم

و این‌‌چنین [یعنی مثل انزال کتاب به آنان] به تو کتاب [نبوّت یا قرآن را] نازل کردیم و کسانی که به آنان کتاب [یعنی قرآن را] داده‌‌ایم [و آنان آل محمّد (ص) هستند یا کسانی که با قبول رسالت با بیعت عامّه یا با قبول ولایت با بیعت خاصّه احکام نبوّت را به آنان داده‌‌ایم] به آن ایمان می‌‌آورند [یعنی اذعان می‌‌نمایند یا با بیعت عامّه یا خاصّه به قرآن یا به محمّد (ص) یا به کتاب نبوّت یا به علی (ع) ایمان می‌‌آورند] و از اینان [نیز یعنی از اهل کتاب و همان یهود و نصاری یا از مشرکین یا از اینان که به آنها قرآن داده‌‌ایم و با بیعت به آن ایمان آورده‌‌اند] کسانی هستند که [با یکی از دو بیعت] به آن ایمان می‌‌آورند [یا قلباً به محمّد (ص) یا به قرآن یا به احکام نبوّت یا به علی (ع) اذعان می‌‌کنند] و آیات ما [که اعظم (بزرگترین) آنها علی (ع) است] را جز کافران انکار نمی‌‌کنند

و قبل از این (قرآن) تو هیچ کتابی را نمی‌‌خواندی و آن را [یعنی قرآن یا مطلق کتاب را] با دستان خود نمی‌‌نوشتی، که آنوقت البتّه باطل گرایان تردید نمودند

بلکه آن [یعنی کتاب نبوّت یا کتاب ولایت و قرآن صورت آن دو] آیاتی روشن [و روشنگر] در سینه کسانی است که علم داده شده‌‌اند و آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌‌کنند

و گفتند: چرا آیاتی از پروردگارش بر او نازل نشده؟ [با تنزّل از مقام ولوی خویش و با اظهار عجز بحسب مقام بشری خود به آنها] بگو: جز این نیست که آیات نزد خداوند است [و چیزی از آنها نزد من نیست تا به اِقْتراح (خواستار شدن، پیشنهاد) شما بیاورم] و جز این نیست که من بیم دهندهٔ آشکاری [یعنی ظاهر یا مظهر (ظاهر کننده) انذار (بیم دادن) خود و صحّت آن] هستم {رسول (ص) ناگزیر است که دارای دو شأن باشد، شأن انذار به رسالتش و شأن تبشیر (بشارت دادن) به ولایتش}

آیا برای آنها کافی نمی‌‌شود [که تو یتیمی غیر رفت و آمد کننده نزد احدی بودی و از احدی تعلیم نگرفتی؟ و در دلالت بر صدق تو برای آنها کافی نبوده است تا آنکه آیت دیگری را اقتراح می‌‌کنند؟!] که ما [نه غیر ما] کتاب [یعنی احکام رسالت یا صورت قرآن] را بر تو [که بی سواد بودی] نازل کرده‌‌ایم [و کتاب تو مشتمل بر دقایق حکمت‌‌ها می‌‌باشد به حیثی که عقلاء و حکماء از ادراک آن عجز می‌‌آورند در حالی که آنها] بر آنان تلاوت می‌‌شود [و برای آنان مخفی نیست] همانا در آن برای قومی که [به یکی از دو بیعت] ایمان می‌‌آورند [یا برای قومی که به خداوند و ملائکهٔ او و کتب او و رسولانش و روز آخر اذعان می‌‌کنند] البتّه [از حیث دلالت آن بر صدق رسالت تو] رحمت و [به عنوان دلالت به حقّ بودن تو] یادآوری هست

[بعد از آنکه این آیات در آنان نفع نرساند به آنان] بگو: خداوند به عنوان شاهد بین من و شما کافی است [پس اگر من دروغگو باشم دروغ مرا می‌‌داند و مرا برای آن عذاب می‌‌کند، و اگر شما دروغگو باشید آن را می‌‌داند و شما را برای آن عذاب می‌‌کند] آنچه که در آسمان‌‌ها و زمین است را می‌‌داند [پس از عناد با او و با رسولش حذر کنید] و کسانی که به باطل ایمان آورده‌‌اند و به خداوند کفر ورزیده‌‌اند آنان همان زیانکاران هستند

و از تو خواهان عجله در عذاب می‌‌شوند و اگر زمانی معیّن نشده بود البتّه عذاب بر آنها می‌‌آمد [یعنی عدم آمدن عذاب این است که برای هر امری وقتی هست که از آن تجاوز نمی‌‌شود] و البتّه ناگهانی [بدون تقدّم اِماره‌‌ای (علامتی) برای آن یا بدون استشعار آنان از امارات آن برای اِنْهِماک (سرگرم بودن شدید) آنان در مَلاهی (بازیچه‌‌ها)] و (در حالی که) آنان شعور نمی‌‌ورزند [در دنیا و در حال بقائشان مثل اتیان عذاب در بدر و غیر آن و مثل بلایا در اموال و انفس یا در حال احتضارشان بر دستان ملائکه یا در آخرت در برزخ‌‌ها، یا در قیامت] بر آنها خواهد آمد

از تو خواهان عجله در عذاب می‌‌شوند و (حال آنکه) همانا جهنّم البتّه محیط بر کافران است [و اگرچه به آن شعور نمی‌‌ورزد]

[تذکّر بده] آنروز را که عذاب آنها را از بالای آنها و از زیر پاهایشان فرا می‌‌گیرد و می‌‌گوید: بچشید [طعم] آنچه را که عمل می‌‌کردید

ای بندگان من که [با بیعت بر دست محمّد (ص) با بیعت عامّه یا بر دست علی (ع) با بیعت خاصّه] ایمان آورده‌‌اید همانا زمین من گسترده است [و وقتی که برای شما عبادت من در سرزمینی میسّر نمی‌‌شود پس از آنجا به سرزمینی که توحید عبادت من برای شما ممکن می‌‌شود خارج شوید] و تنها مرا [نه غیر مرا] بندگی کنید

هر نفْسی چشندهٔ مرگ است سپس به ما بازگردانده می‌‌شوید

و کسانی که ایمان آورده‌‌اند و اعمال صالح کرده‌‌اند البتّه حتماً آنها را در غرفه‌‌هایی از جنّت جای می‌‌دهیم که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود، در آن ماندگارند، چه خوب است پاداش عاملین

که صبر کردند و بر پروردگارشان توکّل می‌‌کنند

و چه بسیار جنبندگانی که [نوعاً و فرداً احصاء (شمارش) نمی‌‌شوند] روزی خود را حمل نمی‌‌کنند، خداوند است که به آنها و به شما روزی می‌‌دهد و او [بر اقوال قالی و حالی و استعدادی شما که شعور به آنها ندارید] شنوا و [به مقدار استعداد و قدر استحقاق] دانا است

و البتّه اگر از آنها [یعنی از متقیّدین به اسباب غافلان از مسبّب الاسباب] سؤال کنی که چه کسی آسمان‌‌ها و زمین را خلق کرده و خورشید و ماه [که عمدهٔ اسباب رزق هستند] را مسخّر نموده؟ [که تولید موالید و ارتزاق روزی خورندگان به سبب آنها است] البتّه حتماً می‌‌گویند: الله، پس چرا افتراء می‌‌بندند [یعنی از او بسوی اسباب بیراهه می‌‌روند]

خداوند روزی را برای کسی از بندگانش که بخواهد می‌‌گسترد و [یا] برای او تنگ می‌‌کند همانا خداوند به هر چیزی بسیار دانا است [پس آنچه که از بسط روزی و قبض آن که برای بندگانش صلاح می‌‌شود را می‌‌داند]

و اگر از آنها سؤال کنی چه کسی از آسمان آب را فرو فرستاد و زمین را بعد از مرگ آن با آن زنده کرد البتّه می‌‌گویند الله، [بعد از اقرار آنها به آن از جهت شکر کردن بر اِنعام او بر تو به بصیر کردن تو به آن] بگو: ستایش مخصوص خداوند است بلکه بیشتر آنان تعقّل نمی‌‌کنند

و این زندگانی دنیا جز لهو (سرگرمی) و لعب (بازیچه) نیست و همانا سرای آخرت [با جمیع اجزائش] البتّه آن حیات است اگر می‌‌دانستند

[وقتی که در خشکی مطمئن (آسوده خاطر) می‌‌باشند از خداوند و آخرت غافل و مهتم (همّت‌‌گمار، اندوه‌‌مند) به امر حیات دنیا می‌‌باشند] پس وقتی که در کشتی سوار می‌‌شوند [و بر حیات دنیا می‌‌ترسند] خداوند را می‌‌خوانند [در حالی که] دین را [یعنی طریق به او را] برای او خالص کرده‌‌اند پس چون آنان را به خشکی نجات می‌‌دهد آنوقت آنها [به خداوند یا به آخرت یا به دین] شرک می‌‌ورزند [یا مشرک می‌‌گردند]

تا به آنچه [از نعمت اِنْجا (نجات دادن) یا مطلق نِعَم] که به آنان داده‌‌ایم ناسپاسی کنند و تا [در حیات داثرهٔ (فانی) خود] متمتع (برخوردار) شوند پس [عقوبت اشراک و وبال تمتّع در حیات حیوانی را یا که آن، خطاء و وبال بوده است را] خواهند دانست

و آیا [اهل مکّه به نعمت‌‌های او کفر می‌‌ورزند و به او شرک می‌‌آورند و] ندیده‌‌اند که ما حرم را امن قرار داده‌‌ایم؟ و (حال آنکه) مردم از حول (اطراف) ایشان [با کشتن و اسارت] ربوده می‌‌شوند، آیا [از هواهای خود تبعیّت می‌‌کنند؟] و به باطل [که اوّلاً همان هوی‌‌های آنان، و ثانیاً شیاطین، و ثالثاً اصنام و کواکب یا شرکای ولایت هستند] ایمان می‌‌آورند، و به نعمت خداوند [که آن امن قرار دادن حرم برای آنان یا جملهٔ نعم خداوند یا ولایت است که آن اصل همه نعمت‌‌ها است] کفر می‌‌ورزند

و چه کسی ظالمتر از کسی است که به دروغ بر خداوند افتراء بست {و افتراء بر خداوند اعمّ از آن است که آنچه را که به آن اذن داده نشده برای او شریک قرار دهد یا فتوا دهد یا بین مردم قضاوت نماید یا خود را امام مردم کند، یا بدون اذن و اجازه از خداوند و خلفای او تَرَأُّس (ریاست طلبی) نماید} یا چون حقّ را که نزد او می‌‌آید {یعنی امر ثابت یا ولایت زیرا آن در حقیقت، حقّ است و سایر اشیاء حقّ بودن آنها جز به آن نمی‌‌باشد} تکذیب کرد آیا در جهنّم جایگاهی برای کافران نیست [یعنی حال مفتری و مکذب این است که او کافر است، زیرا او تا حقّ و وجههٔ آن را نپوشاند افتراء بستن و تکذیب برای او ممکن نمی‌‌شود، و هر کافرى جایگاهش جهنّم است]

و کسانی که در [طلب ما، یا در محبّت ما، یا در طریق ما که خلفای ما آنها را به آن هدایت می‌‌کنند یا در تعظیم ما یا در توسّل به ما با توسّل به خلفای] ما کوشش می‌‌کنند ما البتّه حتماً آنها را به راه‌‌های خود هدایت می‌‌کنیم [یعنی حتماً و حتماً آنان را راه می‌‌بریم یا حتماً و حتماً آنها را می‌‌رسانیم، یا حتماً و حتماً به آنها نشان می‌‌دهیم] و همانا خداوند البتّه با نیکوکاران است [یعنی کسانی را که ما آنها را به راه‌‌هایمان هدایت می‌‌کنیم جمیعاً محسن می‌‌گردند، یا کسی که در راه ما مجاهدت می‌‌کند محسن می‌‌باشد، و هر کس که محسن باشد خداوند با او می‌‌باشد، برای اینکه خداوند با محسنین است].

«الم»

روم مغلوب شد

در نزدیکترین سرزمین [آنها به سرزمین فارس (پارس) یا سرزمین‌‌های عرب] و آنان بعد از غلبهٔ آنها بزودی غلبه خواهند کرد

در اندی (سه تا ده) سال، قبل از این و بعد از این امر برای خداوند است [یعنی مشیّت در این قول به او است که تأخیر اندازد آنچه را که مقدّم است و مقدّم بدارد آنچه را که در قول تأخیر انداخته تا روزی که در آن با نزول نصر بر مؤمنین قضاء حتمی شود] و در آنروز [یعنی غلبهٔ روم یا مغلوب شدن فارس به دست مسلمین، یا مغلوب شدن بنی امیّه، یا مغلوب شدن لشکریان جهل و اهویهٔ نفس با ظهور قائم (ع)] مؤمنان شادمانی می‌‌کنند

از یاری خداوند که به کسی که می‌‌خواهد یاری می‌‌کند و او عزیز [غالبی است که از مرادش دفع نمی‌‌شود] و مهربان است [که آنچه را که انجام می‌‌دهد انجام نمی‌‌دهد مگر به رحمت خود، و غضب و عذاب گشتن رحمت در بعضی قوابل، جز این نیست که آن از قِبل قابل است]

خداوند [نصر آنان و فرح مؤمنین را با وعده‌‌ای] وعده کرده است، خداوند خُلف وعدهٔ خود نمی‌‌کند و لکن اکثر مردم [عدم خلف وعده او را، یا یاری او برای مؤمنین را، یا یاری او برای کسی که بخواهد را، یا کیفیّت وعدۀ او را، یا کیفیّت نصر او را] نمی‌‌دانند [و لذا از یاری جز غلبه در ظاهر نمی‌‌بینند، نه غلبه در باطن]

ظاهری از زندگانی دنیا را می‌‌دانند و آنان از آخرت [که همان باطن حیات دنیا و جهت غیب آن و بعضی از آن است] همچنان غافل هستند

و آیا [به مدارک باطنیشان رجوع نکرده‌‌اند و] دربارهٔ (در حقّ) انفس خود فکر نکرده‌‌اند؟ [تا بیابند که در آن آسمانی و زمینی یعنی روحی و جسدی هست و اینکه حیات جسد که همان حیات دنیا است جز به حیات روحی که همان حیات اخروى است نیست، تا آخرت را بدانند و از آن غافل نباشند یا معنی می‌‌دهد: آیا نزد خودشان فکر نکرده‌‌اند تا بدانند] خداوند آسمان‌‌ها [ی ارواح] و زمین [اشباح] و مابین آن دو را خلق نکرد مگر به حقّ [که همان حقیقت حیات دنیا و آخرت است تا بدانند که در داثِراتی (از بین رفتنی‌‌هایی) که حیات دنیا از آنها است حقّ باقی ثابت است و از آن غفلت نکنند و رسیدن به آن و همان جهت آخرت را طلب نمایند] و با وقت معیّن [که آن دو بحسب اسباب طبیعی از عمر طبیعی اجلى معیّن و بحسب قواطع (پیشامد‌‌ها) و موانع از وصول به اجل طبیعی خود اجلى معلّق دارند] و همانا بسیاری از مردم به ملاقات پروردگارشان البتّه کافر هستند [لذا اعمال بد می‌‌کنند و وقتی که تفکّر کنند که اعمال این کثیر (گروه بسیار) ناشی شده از کفرشان به لقاى پروردگارشان است از مثل اعمال آنها اجتناب می‌‌کنند]

و آیا در زمین [طبیعی و در زمین وجودشان و زمین قرآن و سِیَر (سیرت‌‌های) خوب و غیر خوب] سیر نکرده‌‌اند تا نظر کنند که عاقبت کسانی که قبل از آنها بوده‌‌اند چگونه بوده است؟ از لحاظ قوّت [بحسب بدن و مال و اعوان] از آنها قویتر بودند و زمین را [با تقلیب وجه آن برای استنباط (استخراج، برون یابی) آب و استخراج معادن و برای زراعت و غرس درختان و غیر آن از تصرّفات بیش از اینان] شخم زدند (زیرورو کردند) و آن را بیش از آنچه که [اینان] آن را آباد نمودند آباد کردند [و خداوند آنها را نابود کرد و قوّت آنها و شخم زدنشان و عمارت کردنشان به آنها نفع نرسانید پس شما را نمی‌‌سزد که به قوّت خود و شخم زدن خود و تعمیر (آباد کردن) خود مغرور شوید] و رسولانشان با بیّنه‌‌ها [یعنی با احکام رسالت یا معجزات] نزد آنها آمدند [و به قوّت خود مغرور شدند و رسولان را مثل شما تکذیب کردند پس خداوند آنها را خوار کرد یا آنها را هلاک نمود] و خداوند [بر آن] نبود تا به آنها ظلم کند و لکن آنها [خود] به خودشان ظلم می‌‌کردند

سپس عاقبتِ کسانی که بدی می‌‌کردند به اینکه آیات خداوند [و بزرگترین آنها انبیاء و اولیاء (ع)] را دروغ شمردند و آنها را استهزاء می‌‌کردند بدتر بود {و استهزاء آیات از لحاظ جرم بزرگتر از تکذیب است}

خداوند خلق را آغاز می‌‌کند سپس آن را [به برازخ] باز می‌‌گرداند سپس [بعد از مکث در برازخ] به او [نه به غیر او] بازگردانده می‌‌شوید

و روزی که [هنگام رجوع به او] ساعت قائم (برپا) شود مجرمین [از خلق با غایت دهشت] نا‌‌امید (مأیوس یا متحیّر) می‌‌شوند

و از میان شرکایشان [در وجوب، یا در آلهت، یا در عبادت، یا در طاعت، یا در ولایت، یا در وجود و شهود] شفیعی نخواهند داشت و به شرکایشان کافر می‌‌شوند

و روزی که ساعت برپا شود، در آنروز متفرّق (پراکنده) می‌‌شوند

و امّا کسانی که ایمان آورده‌‌اند و اعمال صالح کرده‌‌اند پس آنها در باغی شادمانی می‌‌کنند

و امّا کسانی که کفر ورزیده‌‌اند و آیات ما و ملاقات آخرت را [قالاً مانند طبیعیّه و دهریّه و منکرین معاد یا حالاً مانند اکثر مردم] تکذیب کرده‌‌اند پس آنان احضار شدگان در عذاب هستند

پس خداوند را تسبیح کنید حینی که شام می‌‌کنید [یعنی داخل در مساء (عصر) می‌‌شوید] و حینی که صبح می‌‌کنید [یعنی داخل در صبح می‌‌شوید] {و این دو، دو وقت اختلاط نور و ظلمت هستند}

و [به هنگام] عصر و حینی که ظهر می‌‌کنید [یعنی داخل در ظهر می‌‌شوید] و ستایش در آسمان‌‌ها (آسمان‌‌های طبع و آسمان‌‌های ارواح) و زمین (زمین طبع و زمین عالم‌‌های مثال) فقط [شایسته] برای او است

زنده را از مرده خارج می‌‌کند و مرده را از زنده خارج می‌‌کند و زمین را بعد از مرگش [با رویانیدن گیاه آن با تهییج عروق (ریشه‌‌ها) مکمونه و حبوب (دانه‌‌ها) مستوره (پوشیده شده) در آن] زنده می‌‌کند و این‌‌چنین [مثل اخراج زنده از مرده و اخراج مرده از زنده و اخراج نبات از زمین با فرستادن باران بر آن] شما خارج می‌‌شوید

و از آیات او [یکی این است] که شما را از خاکی خلق کرد [به اعتبار خلق پدر شما آدم (ع) از آن، یا به اعتبار خلق مادّهٔ شما از آنچه که از خاک حاصل می‌‌شود و خاک بر آن غلبه می‌‌کند] سپس آنوقت شما بشری شدید که به تکاپو می‌‌افتید

و از آیات او این است که از خود شما [یعنی از جنس شما] برای شما زوج‌‌هایی را خلق کرد تا به آنها آرام بگیرید (میل کنید) و [ای ازواج یا ای مردم] بین شما دوستی و رحمت [یعنی محبّت و تعطّف و رقّت] قرار داد [تا این محبّت سبب اجتماع شما و بقاء اجتماع شما شود و این رقّت سبب حراست بعضی از شما از بعضی دیگر و اهتمام به خیر او و اصلاح او است] همانا در آن [مذکور] برای گروهی که تفکّر می‌‌کنند البتّه نشانه‌‌هایی هست

و از آیات او خلق آسمان‌‌ها و زمین است [یعنی آسمان‌‌های طبع و زمین آن یا آسمان‌‌های ارواح و زمین‌‌های اشباح در عالم کبیر یا صغیر] و اختلاف زبان‌‌های شما و رنگ‌‌هایتان همانا در آن برای عالمان البتّه آیاتی [یعنی دلالاتی بر علم او و حکمت او تعالی و کمال عنایت او به خلقش و قدرت او و ارادهٔ او و سلطنت او و وحدتش] هست

و از آیات او خوابتان در شب و روز و طلب کردن شما از فضل او است همانا در آن البّته برای گروهی که می‌‌شنوند [کسانی که آنها صاحبان مرتبه دوّم از علم هستند و آن مرتبهٔ استماع و تقلید است] آیاتی هست

و از آیات او این است برق را به شما ترسناک [از صاعقه] و امیدوار کننده [در ریزش باران] نشان می‌‌دهد و آبی را از آسمان فرو می‌‌فرستد که بعد از مرگ زمین با آن [آب] آن را احیاء می‌‌کند همانا در آن البّته برای گروهی که تعقّل می‌‌کنند [یعنی محقّق شدگان در علم، با خروج از حدّ تقلید] نشانه‌‌هایی هست

و از آیات او این است که آسمان و زمین را به امر خود می‌‌ایستاند سپس وقتی که شما را با دعوتی از زمین فرا می‌‌خواند آنوقت [به ناگاه] شما خارج می‌‌شوید

[آسمان‌‌ها و زمین] و کسانی که در آسمان‌‌ها و زمین هستند برای اویند [یعنی احدی در آن دو نیست که شریک او تعالی باشد] همه برای او فرمانبردار (خاضع منقاد) هستند

و او است که خلقت را آغاز می‌‌کند [نه غیر او] سپس آن را باز می‌‌گرداند و آن [با قیاس به قدر شما و اصول شما] برای او آسانتر است و مَثل اعلی [یعنی صفات علیا] در آسمان‌‌ها و زمین برای او است و او پیروز‌‌مند است [که مغلوب نمی‌‌شود] و حکیم است [که آنچه را که انجام می‌‌دهد جز برای حکمت‌‌ها و مصالح و غایات مُتْقَنه انجام نمی‌‌دهد]

[خداوند] برای شما [یعنی برای انتفاع شما و اتّعاظ (پند گرفتن) شما یا برای احوال شما در اشراک شما ممالیک (مملوک‌‌ها) او را با خداوند] از خودتان [برای حال خود و حال شرکاى او به زعم شما] مَثلی زد [تا متنبّه شوید و بدانید که این اشراک خطای محض است]، آیا آنچه که دستان شما مالک شده در آنچه که روزی شما کرده‌‌ایم شرکائی برای شما هستند؟ [و به آن راضی نمی‌‌شوید پس چگونه به قرار دادن ممالیک حقیقی او که وجودی از خودشان ندارند راضی می‌‌شوید یا خداوند تعالی چگونه راضی شود، پس چه رسد به سایر صفات شرکاء برای او در مملوکات حقیقی او] و [آیا] شما در آن [با آنها] مساوی می‌‌باشید؟ [یعنی شما به مساوات با آنها برای خود راضی نیستید پس چگونه راضی می‌‌شوید یا خداوند راضی شود به مساوات ممالیک خود با خود؟ حال آنکه] از آنها می‌‌ترسید همانطور که شما خودتان از یکدیگر می‌‌ترسید؟ این‌‌چنین [تفصیل و تمثیل برای اشراک آنها] آیات را برای گروهی که تعقّل می‌‌کنند [در علم و ادراک تحقیق می‌‌کنند بعد از آنکه از مقام تقلید خارج شدند، یا برای قومى که با ادراک انسانی ادراک می‌‌کنند نه با ادراک حیوانی] تفصیل می‌‌دهیم

بلکه کسانی که از هوی‌‌هایشان بدون علمی پیروی کردند [به خودشان] ظلم کرده‌‌اند، پس کیست که هدایت کند کسی را که خداوند گمراه کرده است [یعنی که خداوند آنان را با خِذْلان (خواری) گمراه کرده و احدی را که خداوند گمراه کرده هدایت نمی‌‌شود] و یاری کننده‌‌ای [که از عذاب خداوند به آنان یاری رساند] ندارند

پس بطور حقگرایانه (راستین) به دین (طریق الی الله)، [یعنی] فطرتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است روی بیاور، {فطرت همان خلقتی است که مردم بلکه جمیع موجودات بر آن خلق شده‌‌اند و آن تکویناً ولایت ساریّه در کلّ موجودات است مطابق بر آن ولایت تکلیفی است که جمیع مردم به آن مکلّف هستند} آن [مذکور از اقامۀ وجه برای دین یا آن دین حنیف یا ولایت تکلیفی همان] دین استوار است [نه غیر] تبدیلی برای خلقت خداوند نیست و لکن بیشتر مردم نمی‌‌دانند [که دین قیّم همان ولایت است، که آن طریق الی اللّه است فلذلک به صورت اسلام تمسّک جستند و بر آن توقّف نمودند و به آن اهتمام ورزیدند و از ولایت که در حقیقت همان دین است اعراض کردند، و صورت اسلام جز هدایت به سوی آن نیست]

انابه (بازگشت) کنندگان به سوی آن [دین باشید که همان طریق الی الله از قلب است] و از او (دین یا خداوند) بهراسید و نماز را بپادارید و از مشرکان [به خداوند در وجوب یا در عبادت یا در طاعت یا در دین یا در اقامۀ نماز] مباشید

از کسانی که دینشان را فرقه فرقه کردند [یعنی طریق توجّهشان یا طاعتشان یا نمازشان یا ولایتشان را به اینکه هر کدام از آنان طریقی یا طاعتی یا نمازی غیر آنچه که برای دیگری است را اتّخاذ کرد، پس هر کدام با دیگری اختلاف کرد] و دسته‌‌هایی شدند که هر حزبی (گروهی) به آنچه که نزد آنها بود شادمان (سرمست) بودند

و وقتی که مردم ضرری را لمس کنند [در حالی که] بازگشت کننده به او هستند پروردگارشان را می‌‌خوانند [چون در این هنگام حجاب نفس و مانع رجوع و سلوک الی الله رفع می‌‌شود] سپس وقتی که رحمتی [یعنی نعمتی را بعد از خلاصی از آن ضرر] از خود به آنها بچشاند آنوقت گروهی از آنان به پروردگار [مطلق] خویش شرک می‌‌ورزند

تا به آنچه که به آنها داده‌‌ایم کفران (ناسپاسی) نمایند {یعنی بعد از اشراک، کفران برای آنها حاصل می‌‌شود} پس بهره‌‌مند شوید پس [بعداً] خواهید دانست [که اشراک شما یا تمتّع شما وَبال بر شما بوده است]

یا [مگر] بر آنها سلطانی [یعنی حجّتی یا دارندۀ سلطنتى از ملائکه] نازل کرده‌‌ایم که او دربارهٔ آنچه که به آن شرک می‌‌ورزیدند سخن گفته باشد؟

و وقتی که به مردم رحمتی [یعنی نعمت و سعه و گشایشی در مال و اولاد یا صحّت در جسم و اولاد] چشانیم به آن شادمان (سرمست) می‌‌شوند و اگر به آنها به آنچه که دستانشان پیش آورده‌‌اند بدی برسد آنوقت آنها [از رحمت خداوند] نومید می‌‌شوند

آیا ندیده‌‌اند که خداوند برای کسی که بخواهد روزی را بسط می‌‌دهد و تنگ می‌‌کند [تا در سرّاء (راحتی) شکر کنند و در ضرّاء (سختی) سؤال (درخواست) کنند و به موجود شادمان نشوند، و حین فقدان آن مأیوس نشوند] همانا در آن [در اختصاص بسط و تقدیر (تنگ کردن) به خدای تعالی که از شأن او این است که هر بیننده‌‌ای برای ظهور آثار او، او را ببیند] البتّه برای قومی که [با بیعت خاصّه] ایمان می‌‌آورند نشانه‌‌هایی [عدیده] هست [دالّ بر علم او تعالی و عنایت او به خلقش و تدبیرش برای آنان و حکمت او در تدبیرش و عجز آنان از تحصیل آنچه که اراده کرده‌‌اند و تَسَخُّر (مسخّر شدن، به خدمت درآمدن) آنها برای غیر آنها]

و به خویشاوند و به مسکین و به در راه مانده حقّشان را بده، آن [یعنی اعطاء حقّ به ذیحقّ] برای کسانی که وجه الله را می‌‌خواهند بهتر است و آنان همان رستگارانند [زیرا فلاح منحصر در بیعت کنندگان به بیعت خاصّه سالکین الی الله تعالی و طالبان ظهور ملکوت ولیّ امرشان است]

و آنچه از ربا که داده‌‌اید تا [مال شما] از اموال مردم زیاد شود پس نزد خداوند زیاد نمی‌‌شود و آنچه از زکات [یعنی به عنوان هدیه یا به عنوان صدقه یا به عنوان قرض] که داده‌‌اید [در حالی که] وجه الله را می‌‌خواهید پس ایشان هستند که آنها فزونی یافتگانند

خداوند کسی است که شما را خلق کرد سپس به شما روزی داد [پس چرا شما بخل می‌‌ورزید] سپس شما را می‌‌میراند [پس شما چرا جمع می‌‌کنید و ذخیره می‌‌نمایید] سپس شما را زنده می‌‌کند [پس شما چرا با اعطاء از فانیات و زیاد کردن نزد خداوند برای حیات باقیهٔ خود ذخیره نمی‌‌کنید]، آیا از شرکای شما کسی هست که چیزی از اینها را انجام دهد؟ او منزّه و برتر است از آنچه که شریک می‌‌کنند

فساد در خشکی و دریا به خاطر آنچه که دستان مردم کسب کرده‌‌اند (مرتکب شده‌‌اند) ظاهر شده تا [خداوند یا فساد] به آنها [کیفر] بعضی از آنچه را که عمل کردند بچشاند تا بلکه [از معاصی] بازگردند

[ای محمّد] بگو: در زمین سیر کنید و نظر کنید که عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بوده است [اعمال بد می‌‌کردند پس خداوند جزای بعضی از آنها را به آنها چشاند، تا به آن عبرت بگیرید و یقین کنید به اینکه اعمال نه در دنیا و نه در آخرت بلاجزاء نمی‌‌باشند] بیشتر آنان مشرک بودند [یعنی اینکه شرک آنها، آنها را به سوء عاقبت در دنیا و آخرت مبتلاء کرد، پس از شرک خودداری کنید و از سوء عاقبت (بدی سرانجام) آن حذر کنید]

پس به دین استوار روی بیاور قبل از آنکه از سوی خداوند روزی بیاید که ردّی (بازگشتی) ندارد [یعنی خداوند آن را ردّ (بازگرداندن) نمی‌‌کند یا احدی خداوند را از تصریف (برگرداندن) آن ردّ نمی‌‌کند و او را منع نمی‌‌کند] در آنروز که پراکنده (گروه گروه) می‌‌شوند

هر کسی که کفر بورزد پس کفر او علیه [بر زیان او] است و کسانی که عمل صالح کنند پس برای خودشان آماده می‌‌کنند [یعنی منازلشان را در جنّت درست می‌‌کنند و با اعمالشان آن را برای خودشان اصلاح می‌‌کنند]

تا از فضل خود به کسانی که ایمان آورده‌‌اند و [به آنچه که در عهد او و بیعت او بر او اخذ شده] اعمال صالح کرده‌‌اند پاداش دهد [یعنی جزاى آنان به سبب عمل آنها نمی‌‌باشد زیرا احدی به عمل خود داخل جنّت نمی‌‌شود بلکه به محض فضل او می‌‌باشد] همانا او کافران را دوست ندارد

و از آیات او این است که بادها را به عنوان بشارت دهنده می‌‌فرستد [یعنی فرستادن باد برای حمل ابر و تحریک (حرکت دادن) آن به امکنه‌‌ای که آن را اراده کند، سپس باراندن باران و توسعهٔ روزی بر شما به سبب آن از جملهٔ آیات او هستند که بر مُبدء علیم حکیم قدیر مرید رئوف رحیمی دلالت کننده‌‌اند] و تا از رحمت خویش به شما بچشاند و تا کشتی‌‌ها به امر او [با بادها] جاری شوند و تا از فضل او [که کشتی‌‌ها در دریا جاری می‌‌شوند] طلب کنید و با ترقّب به اینکه شما [متنبّه شوید به اینکه این نعمت‌‌ها از خداوند است و اینکه احدی به امثال آن قدرت ندارد پس نِعَم او را] شکر کنید

و همانا قبل از تو رسولانی را نزد قومشان فرستادیم و بیّناتی [یعنی دلایل روشن و روشنگری] نزد آنها آوردند [همانطور که تو را نزد قومت فرستادیم و برای آنها این بیّنات را آوردی پس آن اقوام رسولان خود را تکذیب کردند، همانطور که قوم تو، تو را تکذیب نمودند] پس از کسانی که جرم کردند [از اقوام رسولان] انتقام گرفتیم [پس قوم تو باید از تکذیب تو و از انتقام ما حذر کنند، و تو و مؤمنین بر آزار آنها صبر کنید، پس همانا ما شما را یاری می‌‌کنیم و از مجرمین انتقام می‌‌گیریم] و یاری کردن مؤمنین به عنوان حقّ (وظیفه) بر (عهدهٔ) ما می‌‌باشد

خداوند کسی است که بادها را می‌‌فرستد پس ابر را جابجا می‌‌کند سپس آن را در آسمان آنطوری که بخواهد می‌‌گستراند و آنها را به صورت پاره‌‌هایی [متراکم] قرار می‌‌دهد آنگاه بارش [باران] را می‌‌بینی که از خلال آن خارج می‌‌شود پس آنوقت آن را به کسانی از بندگانش که می‌‌خواهد [به بلاد آنها] اصابت می‌‌دهد آنوقت آنها [از آمدن خِصْب (برکت فراوان)] شادمان می‌‌شوند

و اگرچه قبل از آنکه [باران] بر آنها فرو ریخته شود قبل از آن البتّه ناامید (مأیوس از باران و خِصْب) بودند

پس نظر کن به آثار رحمت خداوند که چگونه زمین را بعد از مرگ آن احیاء می‌‌کند همانا آن البتّه زنده کنندهٔ مردگان است و او بر هر چیزی بسیار توانا است

و اگر بادی را [بر زروع (زراعات) و سایر نبات و درختان که آنها آثار رحمت خداوند هستند و احیای زمین به آنها است] بفرستیم پس آن را [با برگ‌‌های] زرد شده ببینند حتماً بعد از آن از سر می‌‌گیرند که [به خداوند و انعام او] کفر بورزند

پس [آنها به حیات انسانی و نه به سمع (گوش) و بصر (چشم) انسانی سامِع (شنونده) و مُبْصِر (بیننده) نیستند] همانا تو به مردگان [از حیات انسانیّت] نشنوانی و به کر وقتی که پشت کنان روی می‌‌گردانند دعاء (دعوت) را نشنوانی {یعنی اینکه حیات آنها حیات حیوانیّت است و اینکه آنها از سماع انسانی کر هستند، و همانا وقتی کران مُقبل (روکننده) باشند افهام به آنان با اشاره ممکن می‌‌شود و حال آنکه اینان کر هستند و پشت کننده می‌‌باشند و اگر مُقبل بودند خداوند به آنها می‌‌فهماند}

و تو هادی (هدایت کننده) کوران از گمراهیشان نیستی همانا تو نمی‌‌شنوانی مگر به کسی که به آیات ما [و بزرگترین آنها انبیاء و اولیاء (ع) هستند و اصل همه علی (ع) است] ایمان می‌‌آورد [یعنی اذعان می‌‌کند، یا با بیعت عامّه یا خاصّه ایمان می‌‌آورد] و آنها [منقاد تو هستند یا با بیعت اسلامیّه مسلمان (تسلیم) هستند یا مسلمان (تسلیم شده) بر وصیّ تو] هستند

خداوند کسی است که شما را از [مادّهٔ] ضعیفی خلق کرد سپس بعد از ضعف قوّت قرار داد سپس بعد از قوّت ضعف و پیری قرار داد [پس شما را چه شده است که از او به سوی غیر او بر می‌‌گردید] آنچه را که می‌‌خواهد [از ضعف و قوّت و پیری و جوانی] خلق می‌‌کند و او [به خلقش و آنچه که صلاح آنان در آن است] دانا و [بر آنچه که می‌‌خواهد] توانا است

و روزی که ساعت (قیامت صغری یا کبری) برپا می‌‌شود مجرمان [از آنها برای غایت دهشتشان و اختلال مدارکشان (حواسشان) از روی وحشتشان] قسم یاد می‌‌کنند که [در دنیا یا در دنیا و برازخ] غیر ساعتی درنگ نکرده‌‌اند، این‌‌چنین بودند که [از حقّ] منحرف [یعنی به دروغ کشانده] می‌‌شدند

و کسانی که به آنها علم و ایمان [یعنی اذعان و انقیاد] داده شده می‌‌گویند: همانا [شما] در کتاب (مکتوب) خداوند [و آن عالم طبع و عالم برازخ و بدن طبیعی و بدن برزخی است که همانا همهٔ اینها کتاب خدا هستند که او آنها را با دست خویش نوشته است] تا روز برانگیخته شدن درنگ کرده‌‌اید [یعنی از اوّل خلقتتان در عالم طبع و برزخ‌‌ها تا روز قیامت کبری درنگ کرده‌‌اید] پس این روز بعث (برانگیخته شدن) است و لکن شما [برای غایت وحشتتان برایتان شعور به این مدّت طویل باقی نمانده و] نمی‌‌دانستید

پس در آنروز معذرت خواستن کسانی که ستم کرده‌‌اند به آنها نفع نمی‌‌رساند و از آنها دلجویی (استرضاء، طلب رضایت) نمی‌‌شود

و همانا در این قرآن برای مردم از هر مَثَلی زده‌‌ایم [که از آن پند بگیرند و انذار شوند و با آن بشارت داده شوند و لکن آنها پند نمی‌‌گیرند و انذار نمی‌‌شوند] و اگر آیه‌‌ای را برای آنها بیاوری البتّه کسانی که کفر ورزیده‌‌اند می‌‌گویند: که شما [ای رسول (ص) و مؤمنین] جز باطل گرایان نیستید [یعنی اینکه آنها برای غایت شقاوتشان مَثل‌‌ها و انذار عنادشان را زیاد می‌‌کند، به حیثی که وقتی آیه‌‌ای را از تو دالّ بر صدق تو می‌‌بینند آن را انکار می‌‌کنند و به تو نسبت ابطال می‌‌دهند]

این‌‌چنین خداوند بر قلوب کسانی که نمی‌‌دانند مهر می‌‌زند

پس [ای محمّد (ص) بر انکار آنها و نسبت دادن تو به ابطال] صبر کن همانا وعدهٔ خداوند [به یاری تو و اظهار (برتری دادن) دین تو بر ادیان، یا به یاری خلیفۀ تو و احقاق حقّ او] حقّ است [که تغییر نمی‌‌کند] و مبادا کسانی که یقین ندارند تو را خفیف (سبکسر) کنند [یعنی تو را بر جهل وادار نکنند و تو را از حقّى که تو بر آن هستی منصرف نکنند].

«الم»

این آیات کتاب حکیم

به عنوان هدایت و رحمت برای نیکوکاران است

کسانی که نماز بپا می‌‌دارند و زکات می‌‌دهند و آنها به آخرت یقین دارند

آنان بر هدایت از پروردگارشان هستند و آنان همان رستگارانند

و از مردم کسانی هستند که سخن لهو (بیهوده) [آنچه که تو را از خداوند و آخرت مشغول می‌‌کند، چه مسموع از قرآن و اخبار باشد یا از اَباطیل و اسمار] را [با بذل اموال به وعّاظ و قصّاص (قصّه‌‌گوها) و نقّال اسمار (افسانه‌‌ها)، و بر بذل قوا و استعدادات و اعمار (عمرها) در استماع (گوش دادن) به آنچه که حظّ نفس و خیال، نه عقل، در آن است] می‌‌فروشند (یا می‌‌خَرند) تا بدون علم [به اینکه اشتراء (خرید و فروش) مذکور ضلال یا اضلال است] از راه خدا گمراه کند [یا گمراه شود] و آن را [یعنی راه خدا را، و راه خدا جز ولایت نیست] به استهزاء بگیرد آنها عذاب خوارکننده‌‌ای دارند

و وقتی که آیات ما بر او تلاوت شود به استکبار روی بر می‌‌تابد که گوئی که آن را نشنیده، مانند اینکه در گوش‌‌هایش سنگینی است، پس او را به عذابی دردناک بشارت بده

همانا کسانی که [با بیعت عامّه یا با بیعت خاصّه] ایمان آورده‌‌اند و [بر وفق آنچه که در بیعت آنها بر آنها گرفته شده به] صالحات عمل کرده‌‌اند جنّت‌‌هایی پر نعمت برای آنان هست

که در آن ماندگارند، وعدهٔ خداوند حقّ است و او عزیز و حکیم است

آسمان‌‌ها را بدون ستونی که آن را ببینید خلق کرده و در زمین کوه‌‌ها را افکنده که شما را محکم [نگه] بدارد و در آن از هر جنبنده‌‌ای پراکند و از آسمان آب را نازل کردیم و در آن از هر زوج (گونه) کرامت‌‌داری (نیکویی) رویاندیم

این [مذکور از آسمان‌‌ها و زمین و کوه‌‌ها و موالید] خلق (مخلوق) خداوند هستند پس به من نشان دهید که کسانی که غیر از او هستند چه آفریده‌‌اند [تا مستحقّ شراکت با او و عبادت آنها باشند، زیرا شریک لابدّ از این است که در چیزی از صفات او مثل شریک دیگر باشد] بلکه ستمکاران در گمراهی واضحی (بدیهی) هستند

و همانا به لقمان حکمت دادیم که خداوند را [با ملاحظهٔ حقّ او و عظمت او در هر آنچه که او در وجود تو و بقای تو مدخلیّت دارد] شکر کن و کسی که شکر می‌‌کند پس جز این نیست که برای خودش شکر می‌‌کند و کسی که [با ترک ملاحظهٔ مُنعم و تعظیم او در نعمت و ترک صرف آن در وجه آن] کفران (ناسپاسی) کند [چیزی به خداوند ضرر نمی‌‌رساند] پس همانا خداوند [بنفسه] بی‌‌نیاز و ستوده است

و [به یاد آور] آنوقتی را که لقمان و (در حالی که) او به پسرش پند می‌‌داد به وی گفت: ای پسرکم به خداوند شرک نورز همانا شرک البتّه ظلمی بزرگ است {ظلم بنده بر خودش با تقصیر کردن او در حقوق خداوند است، خداوند آن را می‌‌آمرزد، و ظلم وی به دیگری در مال او یا بدن او یا عِرْض او، خداوند آن را وا نمی‌‌گذارد لکن نه اینکه خداوند آن را نیامرزد زیرا بعد از مقاصت (تسویه) مغفور است به خلاف شرک که آن ناشی از انانیّت نفس است و مادام که نفس انانیّت دارد خداوند آن را نمی‌‌آمرزد، و بزرگترین اقسام ظلم این قسم است}

و به انسان دربارهٔ [احسان کردن به] پدر و مادرش توصیّه (سفارش) کردیم مادرش او را بر سستی (ناتوانی) با ضعف حمل کرد و [از شیر] بازگرفتن او [بنابر اغلب] در [انقضاء در] دو سال است که بر من شکر گزار و بر پدر و مادرت که بازگشت (سرانجام) تنها به من است

و اگر آن دو کوشیدند که تو بنابر آنچه که به آن علم نداری به من شرک آوری پس از آن دو اطاعت مکن و در دنیا با آن دو به نیکوئی مصاحبت کن و از راه کسی که رو به سوی من دارد پیروی کن

سپس بازگشتگاه شما به من است پس به شما خبر می‌‌دهم به آنچه که عمل می‌‌کرده‌‌اید، ای پسرکم، مسلّماً [اینگونه است که] اگر آن [چیزی هم] وزن دانه‌‌ای از خردل باشد که در صخره‌‌ای [یعنی در جَوْف اَصْلَبِ (سفت‌‌ترین) اشیاء باشد] یا در آسمان‌‌ها [یعنی در دورترین اماکن] یا در زمین [یعنی در نزدیک‌‌ترین اماکن به شما] باشد خداوند آن را می‌‌آورد (حاضر می‌‌کند) [و آن را محاسبه می‌‌نماید] همانا خداوند [در علم خود و عملش] بسیار ریزبین و آگاه است

ای پسرکم نماز را برپا بدار و به نیکی امر کن و از بدی نهی نما و بر آنچه [از بلایا یا مشقّت و اذیّت در امر به معروف و نهى از منکر] که به تو می‌‌رسد صبر کن همانا آن از [لوازم] عزم (پایداری در انجام) امور است

و [به تکبّر] گونهٔ (رُخ) خود را از مردم [در معاشرت با آنها کج نکن و از کسی که با تو حرف می‌‌زند از جهت استخفاف (خوار کردن) او روی] برنگردان و بر روی زمین خرامنده [به معنی سرمست، یا بطور فرح به آنچه که نزد تو است بر آنها تکبّر کنی] راه مرو همانا خداوند هیچ خود بزرگ بین فخر فروشی را دوست نمی‌‌دارد

و در راه رفتن میانه‌‌روی کن [یعنی توسّط (میانه‌‌روی) بین اختیال که با تأنّی در راه رفتن ظاهر است و خفّت (سبکی) نفس و عدم وقار آن که با اسراع (سرعت گرفتن) در راه رفتن ظاهر است] و از صدایت بکاه [یعنی از صدایت کم کن و آن را تا قدری که بالا بردن آن برایت ممکن می‌‌شود آن را بلند نکن] همانا زشت‌‌ترین صداها [که زجر آن شدیدتر است] البتّه صدای الاغ است

آیا ندیده‌‌اید؟ که خداوند آنچه که در آسمان‌‌ها [از کواکب و ملائکهٔ موکّله به آسمان‌‌ها] و آنچه که در زمین [از جنبندگان و نبات و معادن] هست را برای شما مسخّر نمود [به حیثی که از تصرّف شما، به هر تصرّفی که بخواهید، اباء نمی‌‌کنند و آنچه که در آسمان‌‌ها مسخّر خداوند است به خاطر انتفاع شما و آنچه که در زمین مسخّر خداوند و شما است به خاطر انتفاع شما است] و نعمت‌‌های ظاهری {نعم ظاهرى هر ملایم برای تو است که آن به ظاهر محسوس تو تعلّق دارد از مأکول و مشروب و ملبوس و مسکن و مرکوب و منکوح و عزّت و عِرْض و حشمت و صیت (آوازه) و مدارک ظاهرى و اعضاء و غیر آنها} و باطنی {نِعَم باطنه آنچه هستند که آنها به باطن تو تعلّق دارند از مدارک باطنی و ادراکات دقیقه با تفکّرات دقیقه و نفس و قلب و عقل و استعداد خروج از این دار} خود را بر شما فراوان کرد (ارزانی داشت) و از مردم کسانی هستند که بدون علمی و نه هدایتی و نه کتاب نور دهنده‌‌ای (روشنی بخشی) دربارهٔ خداوند مجادله می‌‌کنند

و وقتی که به آنها گفته شود: که از آنچه که خداوند نازل کرده است پیروی کنید [اعراض می‌‌کنند و] می‌‌گویند: بلکه ما از آنچه که پدرانمان را بر آن یافته‌‌ایم پیروی می‌‌کنیم {همانگونه که اهل هر زمان بر آن می‌‌باشند زیرا وقتی که به آنها گفته شود: از ولیّ امر خود و از عالم وقت خود تبعیّت کنید می‌‌گویند: ما بر آنچه که اسلاف ما بر آن بوده‌‌اند هستیم} آیا حتّی اگر شیطان آنها را به سوی عذاب شعله‌‌ور می‌‌خوانده است؟ {یعنی تقلید از کسی که حالش بر تو معلوم نباشد شایسته نیست، بلکه شایسته است که انسان مقلّدِ عالمِ زنده باشد که حال او را تمیز داده و بداند که او با واسطه یا بلاواسطه مجاز از معصوم است و لااقل علم به این است که آنچه را که می‌‌گوید انجام دهد و آنچه که انجام می‌‌دهد را بگوید}

و هر کس که وجه خود را به سوی خداوند تسلیم کند و (در حالی که) او نیکوکار است پس به آن ریسمان محکم تمسّک جسته و عاقبت امور [منتهی] به خداوند است

و کسی که [به ولایت] کفر بورزد {زیرا تسلیم کردن وجه برای خداوند جز به ولایت نیست، پس کفر که مقابل اسلام وجه لله است جز کفر به ولایت با ترک بیعت با ولیّ امر یا انکار او نمی‌‌باشد، یعنی کسی که به علی (ع) کفر بورزد} پس کفر او نباید تو را اندوهناک سازد [زیرا او به تو ضرر نمی‌‌رساند و به علی (ع) ضرر نمی‌‌رساند و از ما هم فوت نمی‌‌شود برای این] که مرجع (بازگشتگاه) آنان به ما است پس به آنچه که عمل می‌‌کرده‌‌اند به آنها خبر می‌‌دهیم همانا خداوند به ذات (درون) سینه‌‌ها دانا است [یعنی مکموناتی که در سینه‌‌ها است از قُصُود (قصدها) و نیّات یا از استعداداتی که صاحبان آنها به آنها شعور ندارند، تا چه رسد به اعمال آنها و دقایق اعمال آنان و خفایای آنها]

آنها را اندکی برخوردار می‌‌سازیم سپس آنان را به عذابی شدید ناگزیر می‌‌کنیم

و اگر از آنها سؤال کنی چه کسی آسمان‌‌ها و زمین را خلق کرده است البتّه حتماً می‌‌گویند: خداوند، بگو: ستایش مر خدای راست [که برای ظهور او و ظهور برهان او، کسی که به او شرک ورزید او را انکار نمی‌‌کند و خلقت او را انکار نمی‌‌کند، یا معنی می‌‌دهد: اگر از مخلوقات جمیعاً سؤال کنی که چه کسی آسمان‌‌ها و زمین را خلق کرده است؟ همه با زبان حالشان که از جهت تکوین ناطق هستند می‌‌گویند: که الله خالق آن دو است، و اگرچه به این زبان و نطق خود شعور نداشته باشند] بلکه بیشتر آنان نمی‌‌دانند [یعنی علم ندارند بلکه ادراکات آنان جز جهالات نیست، یا برای عدم شعورشان به زبان‌‌های تکوینیّ استعدادی، نمی‌‌دانند که زبان‌‌هایشان به آن ناطق است]

آنچه که در آسمان‌‌ها و زمین است برای خداوند است همانا خداوند، بی‌‌نیاز است [سوای او بی‌‌نیازی نیست، و جهت حاجت برای او نمی‌‌باشد] و ستوده است [که سوای او حمیدى نیست، به معنی اینکه هر آنچه که تصوّر شود که از صفات کمال داشته باشد برای او حاصل می‌‌باشد]

و اگر آنچه از درخت که در زمین هست، قلم باشند که در مرکب این دریا و بعد از آن در [مرکب] هفت دریا زده شوند کلمات خداوند تمام نمی‌‌شوند همانا خداوند عزیز است [و عزّت او مانع از آن است که مقاماتش شمرده شود] و حکیم است [که این کلمات غیر متناهی را خارج نمی‌‌سازد مگر به قدر استعداد موّاد آنها و استحقاق اعیان ثابتهٔ آنها]

خلق کردن شما [جمیعاً] و نه مبعوث کردن شما جز مانند [خلق کردن و برانگیختن] نفس واحد نیست که خداوند [به هر مَسْموع (شنیدنی)] شنوا و [به هر مبصر (دیدنی)] بینا است

آیا ندیده‌‌ای؟ که خداوند شب را در روز فرو می‌‌برد و روز را در شب فرو می‌‌برد و خورشید و ماه را مسخّر کرده است که هر کدام [دور فلک] تا زمانی معیّن روان هستند و اینکه خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است [و این نیست جز برای اینکه برای خداوند شأنی از شأن دیگر و نه وصفی از وصف دیگر و نه علمی از علم دیگر او را مشغول نمی‌‌دارد]

آن به خاطر این است که او حقّ است و اینکه آنچه که غیر از او می‌‌خوانند [از شرکاء، از اصنام و کواکب و غیر آنها، یا از شرکای علی (ع) در ولایت، آن] باطل است و همانا خداوند همو علیّ (بلند مرتبه) و کبیر (بزرگ) است

آیا ندیده‌‌ای که کشتی در دریا به نعمت خداوند روان می‌‌شود تا از آیاتش به شما نشان دهد همانا در آن برای هر بسیار صبر کنندهٔ [بر نظر به اَنعام خداوند و بر توجّه به تسبیب (سبب سازی) خداوند] بسیار شکر کننده [یعنی ناظر به اَنعام خداوند و تعظیم او در انعامش] البتّه نشانه‌‌هایی هست

و وقتی که موجی [از دریا] مانند سایه‌‌بان‌‌هایی [مرتفع بالای سر آنها] آنها را در بر می‌‌گیرد خداوند را می‌‌خوانند [در حالی که] مُخلِص بر طریق [دعاء یا طاعت یا مطلق طریق] هستند {وقتی که مانع فطرت از خیال و حیله رفع شود انسانیّت را برای پروردگارش خالص می‌‌کند و طریق الی الله از طرق شیطانی خالص می‌‌شود} پس چون آنها را [با رساندن] به خشکی نجات دهیم آنگاه تنها عدّه‌‌ای از آنها میانه‌‌رو هستند و جز هر خائن (غدّار، بسیار فریبکار، پیمان شکن) بسیار کفران کننده [یعنی پوشاننده طریق یعنی ولایت و همان طریق قلب الی الله یا بسیار کفران (ناسپاسی) کننده بر نعمت‌‌ها] آیات ما را انکار نمی‌‌کند

ای مردم از پروردگارتان بهراسید و بترسید از روزی که پدر فرزندش را کفایت (بی نیاز) نمی‌‌کند (نجات نمی‌‌دهد) و نه فرزند که او کفایت (بی نیاز) کنندهٔ پدرش از چیزی می‌‌باشد، همانا وعدهٔ خداوند [به آمدن قیامت و نشر کتاب و حساب و مجازات در آن] حقّ است پس حیات دنیا [هیچگاه] نباید شما را مغرور سازد (غافل کند) و غرور (فریب) نباید شما را مغرور (غافل) به خداوند سازد [یعنی شیطان به اینکه آرزوهای شما را طولانی کند و شما را به توبه به هنگام مرگ امیدوار دارد و شما را به معاصی خداوند و جمع دنیا از حلال و حرام جری سازد]

همانا [تنها] خداوند است [نه غیر او] که علم ساعت نزد او است و باران را نازل می‌‌کند و می‌‌داند آنچه را که در رحم‌‌ها است و نفسی نمی‌‌داند که فردا چه کسب می‌‌کند و نفسی نمی‌‌داند در کدام سرزمین می‌‌میرد، همانا خداوند دانا و آگاه است {انبیاء و اوصیای آنان (ع) و بعضی اتباعشان به بعضی از این پنج خبر می‌‌دادند، و ظاهر این آیه بر ثبوت علم برای خدای تعالی در مرگ انفس و محلّ مرگ آنها دلالت نمی‌‌کند قطع نظر از دلالت بر حصر علم به آنها در او تعالی، پس می‌‌گوییم: همانا ساعت به ساعت مرگ و احتضار، و همان قیامت صغری، و به ساعت ظهور قائم (ع) و به قیامت کبری تفسیر شده، و اینکه ساعت از سَوْع به معنی ضَیاع (از بین رفتن) و هَلاک است، و همهٔ آنها معنی ضیاع در آنها هست، برای ضیاع تعیّنات به هنگام مرگ و هنگام ظهور قائم (ع) و هنگام قیامت کبری، امّا ساعت مرگ که از آن خبر می‌‌دادند بلکه حاذقین از اطبّا از آن خبر می‌‌دادند، و امّا ظهور قائم (ع) که همانا آن ملازم با مرگ اختیاری یا اضطراری است، برای اینکه کسی که بمیرد او را می‌‌بیند و قائم (ع) نیز هنگام قیامت کبری ظاهر می‌‌شود، و قیامت کبری را نبیّ و وصیّ و مؤمن از حیث نبوّت خود و وصایت خود و ایمان خود نمی‌‌داند، و لکن چون برای آلهت درجاتی می‌‌باشد و کاملین بعد از خروج از جهت خلقیّتشان در جهت حقّیّت و درجات آلهت سیر می‌‌کنند تا آنکه بعد از کمال بر اعراف می‌‌ایستند، و اعراف مقام قیامت کبری است، در علم آنها به ساعت قیامت کبری برای بندگان، از حیثیّت آلهت نه از حیثیّت خلقیّت استبعادی نمی‌‌باشد، و تنزیل باران و علم به وقت نزول آن و مکان آن و قدر آن گاهی از انبیاء و اوصیای آنان (ع) و اتباع آنان برمی‌‌آید لکن نه از حیثیّت خلقیّت بلکه از جهت آلهت، و همچنین حالتی در بواقی هست، پس علم به این پنج و به هر آنچه که از مدارک بشری غایب است جز برای خداوند نیست چه علم به آنها در مظاهر الهیّه یا در مقام مشیّت یا در مقام احدیّت باشد}.

«الم»

تنزیل (نزول تدریجی) کتاب، بدون تردیدی در آن، از پروردگار عالمیان است

آیا آنها می‌‌گویند که او آن [کتاب یا تنزیل کتاب] را افتراء بسته بلکه آن حقّ از پروردگار تو است تا قومی که برای [بودن] آنها [در زمان فَتْرَت و خَمود آثار رسالت و خمود اوصیای رسولان (ع) در آن] قبل از تو بیم دهنده‌‌ای نیامده را انذار کنی با ترقّب به اینکه [به ولایت که همان طریق آخرت است] هدایت شوند

خداوند کسی است که آسمان‌‌ها و زمین و آنچه که بین آن دو است را در شش روز خلق کرد سپس بر عرش ایستاد غیر از او ولیی و نه شفیعی [به منزلهٔ نصیر] ندارید آیا پس متذکّر نمی‌‌شوید؟ {ایّام (روز‌‌ها) آخرت در عرض ایّام این زمان نیستند، بلکه آنها در طول آن هستند، به معنی اینکه ایّام دنیا قوالبی (قالب‌‌هایی) برای ایّام آخرت هستند و آنها به منزله ارواح ایّام دنیا هستند، و هر مرتبه از مراتب آخرت گستردگی آن و احاطهٔ آن نسبت به مراتب دنیا مضاعف (چند برابر) است، و هر روز از ایّام آخرت نسبت به یک روز از ایّام دنیا گستردگی‌‌اش با ده و صد و هزار و ده هزار تا پنجاه هزار مضاعف است، این نسبت به ایّام دهر است، و امّا ایّام سرمد برای عدم نهایت آنها و تحدّد آنها پس به چیزی محدود نمی‌‌شوند}

او امر را [با ملاحظهٔ حُسْن دَبِر (آخر کار) آن و عاقبت آن] از آسمان [ارواح] به زمین [اشباح بنابر استمرار] تدبیر می‌‌کند (نازل می‌‌کند) سپس در روزی که مقدارش از آنچه که می‌‌شمارید هزار سال است به سوی او عروج می‌‌کند

آن [عظیم بعید (دور) از انظار و اوهام و عقول] دانای نهان (عالم غیب) و آشکار (عالم شهادت) است و چیره است [غالبی است که مانعی او را از مرادش منع نمی‌‌کند] و مهربان است [که بندگانش را بدون دعوت و نه داعی (دعوت کننده) وا نمی‌‌گذارد و اگرچه بر مخالفت با او و عصیان او اصرار ورزند]

که هر چیزی را که آن را خلق کرده [به رحمت خویش و علم خود و عنایتش بحسب صورت آن چیز و سیرت آن و مستعدّ قرار دادن آن برای طلب کمالاتش] نیکو نموده و خلقت انسان (آدم یا مطلق انسان) را از گِلی آغاز کرد

سپس نسل (خلقت، فرزند) او را از سُلاله‌‌ای (شیره‌‌ای، چکیده‌‌ای) [یعنی آنچه که از غذاء در هضم رابع نسل (بیرون زده) می‌‌شود] همان آب زبون (پست) قرار داد

سپس او را آراست و از روح خود در او دمید و برای شما گوش و چشمان و قلوب قرار داد، چه اندک شکر می‌‌کنید

و گفتند آیا وقتی که [با متلاشی شدن اجزای ما و اعضای ما و اختلاط آنها با خاک زمین] در زمین ناپدید شویم آیا ما در آفرینشی جدید خواهیم بود؟ بلکه آنها به ملاقات پروردگارشان کافرند {چون قول او تعالی در مقام ذمّ آنان می‌‌باشد و اینکه این گفتار از آنان از روی علم نیست بلکه محض تخمین و خیال است پس در معنی این می‌‌باشد که گفتارشان از روی علم و تحقیق نیست بلکه آنها به ملاقات پروردگارشان یعنی به حساب او در آخرت یا به لقاى پروردگار مضافشان که لقاى فطری کسی که ربّ آنان در ولایت است که از جهت فطرت خود ملاقى او می‌‌باشند کافرند و لذلک تمسّک به خیال و اهویهٔ خویش جسته‌‌اند و از علم و آثار آن اعراض نمودند}

[در جواب به تعجّب آنان از بعث بعد از ضلال (ناپدید شدن) در زمین به آنها] بگو: [که در زمین گم نمی‌‌گردید بلکه] ملک الموت که موکّل بر شما است شما را [با قبض ارواح شما و جمیع اجزای شما و احصاء اَمَد (مدّت) شما و آجال (اجل‌‌ها) شما] فوت می‌‌دهد (می‌‌میراند) [یعنی جمیع شما و جمیع اجزای وجود شما را می‌‌گیرد به حیثی که از شما احدی و نه جزوی در زمین باقی نمی‌‌ماند و چیزی از شما در زمین گم نمی‌‌شود تا بگویید چگونه بعد از گم شدن برانگیخته می‌‌شویم و جز این نیست که ضال (گم شده) در زمین همان مادّهٔ شما است که از شما نیست] سپس به پروردگارتان بازگردانده می‌‌شوید

و اگر می‌‌دیدی آنوقت را که مجرمین سرهایشان را نزد پروردگار [مضاف] خود به زیر انداخته‌‌اند [در حالی که می‌‌گویند] پروردگارا، ما [بعد از رجوع خود به تو] دیدیم [یا در دنیا لکن عمل نکردیم] و [از تو] شنیدیم [و قبول کردیم یا در دنیا از انبیای تو (ع) شنیدیم لکن عمل نکردیم] پس ما را بازگردان تا عمل صالح کنیم همانا ما [بدون شکّ و ریب] یقین آورده‌‌ایم

و اگر می‌‌خواستیم البتّه به هر نفسی هدایتش را [یعنی هدایت شدنش و رشدش یا اسباب هدایتش را بدون ملاحظهٔ استعداد و استحقاق] می‌‌دادیم [لکن نخواستیم تا مبادا مشیّت ما گزاف غیر مسبوق به ملاحظهٔ استعداد باشد] و لکن قول من حقّ است که حتماً جهنّم را از جنّ و مردم همگی مملوّ می‌‌کنم [تا مبادا ارادهٔ من گزاف واقع شود و عذاب معذّبین و ثواب مطیعین (فرمانبرداران) از جهت استعداد آنها می‌‌باشد]

پس به خاطر آنکه ملاقات امروزتان را فراموش کردید بچشید همانا ما شما را فراموش (ترک) کرده‌‌ایم و عذاب ماندگار را به خاطر آنچه که عمل می‌‌کردید بچشید

[اینان به آیات ما مؤمن نیستند] جز این نیست که کسانی که وقتی که به آن متذکّر می‌‌شوند به سجده فرو می‌‌افتند به آیات ما ایمان می‌‌آورند، و به سبب حمد پروردگارشان [لطیفهٔ انسانیّهٔ خود را که همان وجه ربّ و اسم او و مظهر او و به وجهی خود او است را] تسبیح (تنزیه) می‌‌کنند و آنان [از خداوند یا از تسبیح او یا از خُرُور (بر خاک افتادن) و سجود، یا از ایمان و طاعت، یا در انفس خود] استکبار (سرکشی) نمی‌‌ورزند {مُذْعِن (اذعان کننده) به آیات از آن حیث که آنها آیات عظمت خداوند و قدرت او و سعهٔ او هستند وقتی که به آنها متذکّر می‌‌شود از آنها به حدود آنها و تعیّنات آنها نظر نمی‌‌کند بلکه به آنها از حیث اینکه آنها آیات عظمت خداوند هستند نظر می‌‌کند، پس با آنها عظمت خداوند را متذکّر می‌‌شود و به خاطر تذکّر عظمت خداوند و وجدان (یافتن) آن تمالک (خویشتنداری) نمی‌‌کند و برای عظمت خداوند سجده کنان فرو می‌‌افتد، همانگونه که از مولای ما جعفر صادق (ع) است که او در نماز صیحه‌‌ای زد و به غش بر خود فرو افتاد پس دربارهٔ آن سؤال شد، پس فرمود: این آیه را تکرار کردم تا آنکه از گوینده‌‌اش شنیدم پس جسم من برای معاینهٔ قدرت او ثابت (بر جای) نماند}

پهلوهایشان از بسترها جدا می‌‌شود پروردگارشان را به خوف (بیم) و به طمع (امید) می‌‌خوانند و از آنچه که روزی آنها کرده‌‌ایم انفاق می‌‌کنند

پس نفسی نمی‌‌داند که برای آنها به آنچه که عمل می‌‌کرده‌‌اند چه پنهان شده‌‌ای از روشنائی چشم به عنوان پاداش هست

آیا پس کسی که مؤمن می‌‌باشد مانند کسی است که فاسق باشد [البتّه که] متساوی نمی‌‌شوند

امّا کسانی که ایمان آورده‌‌اند و اعمال صالح کرده‌‌اند پس به (سبب) آنچه که عمل می‌‌کرده‌‌اند جنّت‌‌هایی دارند که جایگاهی پذیرا (آماده شده یا به عنوان منزل) برای آنان است

و امّا کسانی که فسق کرده‌‌اند پس جایگاه آنان آتش است هرگاه بخواهند که از آن خارج شوند به آن بازگردانده می‌‌شوند {اهل جحیم مثل اهل دنیا از غمی که بر آنان مستولی می‌‌شود خروج از جحیم را می‌‌خواهند لکن چون ارادهٔ خروجشان از غم می‌‌باشد و آنها قائد (جلودار، پیشوا) شوق برای خروج ندارند خارج نمی‌‌شوند، بلکه به آن بازگردانده می‌‌شوند و اگر ارادهٔ خروجشان از شوق می‌‌بود البتّه در اسرع زمان خارج می‌‌شدند} و به آنها گفته می‌‌شود: عذاب آتشی که آن را تکذیب می‌‌کردید بچشید

و البتّه حتماً غیر از عذابی بزرگتر [یعنی عذاب احتضار یا قبر یا قیامت] از عذابی پست‌‌تر [یعنی عذاب دنیا یا قبر یا برزخ] به ایشان بچشانیم راجیاً به اینکه آنها [از غَیّ (گمراهی)شان] بازگردند

و کیست ظالم‌‌تر از کسی که آیات پروردگارش را یادآوری می‌‌شود سپس [با وضوح آیات] از آنها اعراض می‌‌کند همانا ما از مجرمین انتقام گیرنده‌‌ایم

و همانا [به تو کتاب دادیم و] کتاب را به موسی دادیم پس در شکّ از نزول آن مباش و آن را به عنوان هدایت برای بنی اسرائیل قرار دادیم [همانطور که کتاب تو را به عنوان هدایت برای جهانیان قرار دادیم]

و چون صبر پیشه کردند [پس تو و پسرانت صبر کنید تا از شما امامانی قرار دهیم] و (در حالی که) به آیات ما یقین داشتند [پس تو و فرزندانت شکّ نکنید] از آنان امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌‌کردند [نه به امر خودشان]

همانا پروردگار تو، در روز قیامت دربارهٔ آنچه که [از امر وصایت و وصیّ، یا از احکام شریعت، یا از کتاب و ستر (پوشاندن) بعضی از آن و تبدیل بعضی، یا از تصدیق رسولان (ع) و تکذیب آنان] در آن با یکدیگر اختلاف می‌‌کرده‌‌اند بین آنها (بنی اسرائیل) فصل (داوری) می‌‌کند [همانطور که بین قوم تو فصل می‌‌کند، پس بر اختلاف آنان یا بین خلق اختلاف کننده اندوه مدار، پس بین قوم تو فصل می‌‌کند]

آیا به آنها [به قوم تو یا به قوم موسى (ع)] نشان نداد [آیا نیندیشیده‌‌اند] که چه بسیار از پیشینیان قبل از آنها را هلاک کردیم [که اخبار آنان را می‌‌شنوند و اگرچه اهلاک آنها را ندیده‌‌اند لکن آثار آنها را می‌‌بینند برای اینکه آنها اینک] در مساکن آنان راه می‌‌روند همانا در آن البتّه نشانه‌‌هایی هست آیا پس نمی‌‌شنوند

آیا ندیده‌‌اند که ما آب را به سوی زمین بایر سوق می‌‌دهیم پس با آن زرعی خارج می‌‌کنیم که چهارپایانشان و خودشان از آن می‌‌خورند آیا پس نمی‌‌بینند؟

و می‌‌گویند اگر [در این خبر دادن] راستگو می‌‌باشید این فتح کِی است {مراد از فتح مسؤل (سؤال شده) یا مستهزء (استهزاء شده) به آن همان ظهور قائم عجّل الله فرجه و استنارت (روشنائی، روشن شدن) زمین به نور پروردگارش و ارتفاع (رفع شدن) اختلاف از اهل آن است، و این در عالم صغیر جز حین موت اختیاری یا اضطراری نیست، زیرا چون رسول خدا (ص) به آنها به ظهور قائم (ع) و ظهور دین و قرار دادن همهٔ ادیان به عنوان دینی واحد خبر داد بر سبیل استفهام یا تَهَکّم (استهزاء، خشم) و استهزاء او سؤال کردند، و آیات (نشانه‌‌ها) این فتح بسیار است، از اهلاک قرون (مردمان) گذشته و احیاء زمین بعد از مرگ آن و در آنها تفکّر نمی‌‌کنند و می‌‌گویند: این فتح کِی است؟!}

[در جواب آنان] بگو: [که دربارهٔ این فتح عجله نکنید زیرا] کسانی که کفر ورزیده‌‌اند ایمان آوردنشان در روز فتح نفع نمی‌‌دهد [زیرا آن، روز بُروز مکسوبات (کسب شده‌‌ها) است نه روز کسب خیرات]

و به آنها نظر (مهلت داده) نمی‌‌شود پس از آنها اعراض کن [یعنی از جواب و سؤال با آنان، یا از دعوت ایشان، یا از خود آنان زیرا آنان به مجاور بودن با تو تأثیر نمی‌‌پذیرند] و [برای روز فتح] منتظر باش همانا آنان [هم برای آن روز] منتظرند.

ای پیامبر از خداوند پروا کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن همانا خداوند [به مصالح مترتّبه بر آنچه که از آن نهی می‌‌کند] دانا و [در علم خود و صنع خود] حکیم [دقیق لطیف (باریک بین)] می‌‌باشد

و از آنچه که از پروردگارت به تو وحی می‌‌شود پیروی کن [نه آنچه که به تو می‌‌گویند] همانا خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است

و بر خداوند توکّل کن [نه بر آنچه که می‌‌گویند] و خداوند به عنوان وکیل [بر امور تو] کافی است [پس امورت را بنابر مشورت غیر خود اتکال (کار خود را به کسی واگذاشتن و به او اعتماد کردن، توکل کردن) مکن]

خداوند برای شخصی در جوف (درون سینهٔ) او دو قلب قرار نداده [که با این خداوند را دوست بدارد و تبعیّت کند و با آن کافر را دوست بدارد و تبعیّت کند]، و ازواج شما که آنها را ظهار می‌‌کنید را مادران شما قرار نداده {عرب می‌‌پنداشت که کسی که به زوجه‌‌اش بگوید: تو برای من مانند ظَهْر (پشت) مادرم هستی زوجۀ او در حرمت مُواقَعَه (جماع کردن) مانند مادرش می‌‌گردد} و پسر‌‌خوانده‌‌هایتان را پسران شما قرار نداده، آن گفتار شما با دهان‌‌های شما است [بدون اعتقاد داشتن شما به آن و بدون داشتن حقیقت در واقع، پس برای این گفتار در ترتّب احکام شرعیّه تأثیری نیست] و خداوند حقّ (ثابت) را می‌‌گوید [که در نفس‌‌الامر حقیقت دارد و می‌‌سزد که اعتقاد شود] و او [نه غیر او] به راه [راست به سوی حقّ] هدایت می‌‌نماید

آنها را بر [نام] پدرانشان بخوانید [نه غیر پدران آنها، و اگرچه دیگران آنان را فرزندان خود خوانند] که آن [بدون شوب ظلم و تجاوز از حقّ] نزد خداوند دادگرانه‌‌تر (عادلانه‌‌تر) است پس اگر پدران آنان را نمی‌‌شناسید پس [آنان] برادران شما در دین هستند [و آنان را به عنوان برادر بخوانید] و دوستان شما هستند [و آنها را به عنوان دوست بخوانید] و در آنچه که آن را [در خواندن آنها به نام غیر پدرانشان قبل از نهی یا بعد از نهی با فراموشی از نهی یا با سبق (پیشی گرفتن) زبان] خطاء کرده‌‌اید بر شما گناهی نیست و لکن در آنچه که قلب‌‌های شما تعمّد (قصد) کرده [گناه هست] و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان می‌‌باشد [که خطاء کننده و متعمّد را بعد از توبه می‌‌آمرزد و به عنوان تفضّل از خود بر او رحم می‌‌کند]

پیامبر به مؤمنین سزاوارتر از خود آنها است و ازواج او مادران آنها هستند و در کتاب خداوند دارندگان ارحام (خویشاوندان جسمانی) همان مؤمنین و مهاجرین بعضی از آنها [در آن] از بعضی دیگر [از اقرباء (نزدیکان) روحانی] سزاوارترند مگر اینکه [بخواهید] به اولیاء (دوستان) خود نیکی کنید [یعنی مگر در فَعْلَۀ (کردار) معروف (نیک) شما به اولیاء خود در دین، یا یعنی لکن فعلۀ معروف شما به اولیاء خود به عنوان حسن (نیکو) باشد] {مراد از «فعلۀ معروف»، وصیّت و اوصیاء قرار دادن اولیاء است، یا وصیّت به چیزی برای اولیاء است} آن در کتاب مسطور (نوشته شده) می‌‌باشد

و آنوقت که [با بیعت کردن یا در عالم ذرّ با اخذ میثاق از آنها به انفس خود] از پیامبران پیمانشان را گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی پسر مریم و از آنها پیمانی محکم گرفتیم

تا [خداوند یا سائل (سؤال کننده)] از صادقان از [کیفیّت و مقدار] صدق آنها سؤال کند [تا بحسب آن دو به آنها جزاء دهد] و برای کافران عذابی دردناک آماده کرده است

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید نعمت خداوند بر شما را در آنوقت که لشکریان [یعنی آن احزاب (گروه‌‌ها)، ابا سفیان احزابی از اعراب قریش و قبایلی که حول مکّه بودند و بنی غطفان از نجد و بنی قریظه و بنی نضیر از حول مدینه را جمع کرد] به شما هجوم آوردند به یاد آورید که بر آنها بادی (گرد و خاکی شدید) و لشکریانی [از ملائکه] که آنها را نمی‌‌دیدید فرستادیم [به حیثی که خیمه و نه آتش برای آنها باقی نماند، و سرمای شدید به حیثی که از سرمای آن تمالک (خویشتنداری) نمی‌‌کردند] و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کردید [از حفر خندق و خروج از مدینه و تجبین (ترساندن) بعضی بعضی دیگر را و ارادهٔ بعضی بر فرار] بینا بود

آنوقت که از بالای شما [یعنی جانب مشرق و شمال مدینه] و از پایین شما [از جانب مغرب و جنوب] نزد شما آمدند و آنوقت که چشم‌‌ها [از شدّت خوف و دهشت برای کثرت دشمنان] زاغ (کبود) [منحرف و حیران] شده بود و قلب‌‌ها به حنجره‌‌ها رسیده بود و با گمان‌‌هایی [متخالف چون ظنّ دروغ گفتن محمّد (ص)، و ظنّ تکذیب خداوند محمّد (ص) را و ظنّ استیصال، و ظنّ غارت مدینه، و ظنّ صدق محمّد (ص) و اطمینان به خداوند و نصرت از خداوند و غلبه بر دشمنان و شکست آنها] به خداوند گمان می‌‌بردید

در آنجا مؤمنین [به کثرت لشکریان از اعداء با قلّت خود و با ظنون متخالف (مخالف هم) و ارادهٔ فرار] ابتلاء (امتحان) شدند و با تزلزلی شدید متزلزل شدند

و آنوقت که منافقین و کسانی که در قلوب آنها مرض بود گفتند خداوند و رسول او به ما وعده‌‌ای [مموّه (ظاهر فریب) باطل از پیروزی و اعلاء دین و سلطنت بر اهل زمین] جز به جهت فریب دادن [ما] ندادند

و آنوقت که گروهی از آنان گفتند: ای اهل یثرب (مدینه) [اینجا] مکان [اقامت کردن] برای شما نیست پس [به منازل خود] برگردید و گروهی از آنها [برای رجوع (بازگشتن)] از نبیّ اجازه می‌‌خواهند [در حالی که] می‌‌گفتند همانا خانه‌‌های ما بی‌‌حفاظ است و (حال آنکه) آن شکاف (بی حفاظ) نبود که [آن را] جز به عنوان فرار [از زَحْف (پیشروی سپاه)] اراده نمی‌‌کردند

و اگر [دشمنان] از اطراف آن [یعنی از جوانب خانه‌‌ها و مدینه به عنوان غالب] بر آنها داخل می‌‌شدند سپس از آنها درخواست فتنه [یعنی کفر یا جنگ با مسلمین] می‌‌کردند حتماً آن را می‌‌پذیرفتند و در آن (فتنه کردن) مگر اندکی درنگ نمی‌‌کردند

و (حال آنکه) همانا قبلاً [بر دست محمّد (ص)] با خداوند عهد کرده بودند که پشت نکنند و عهد خداوند [از وفاء به آن و نقض آن] مسئول (مورد سؤال) می‌‌باشد

بگو اگر از مرگ یا قتل (کشته شدن) فرار کنید هرگز فرار به شما نفع نخواهد رساند [زیرا هر احدی لابدّ از مرگ یا قتل (کشته شدن) است و احدی از یکی از آن دو رهایی نمی‌‌یابد] و وقتی که [فرار می‌‌کنید] جز اندکی متمتّع (بهره‌‌مند) نمی‌‌شوید

بگو: کیست آنکه شما را در برابر خداوند اگر بدی برای شما اراده کند حفظ می‌‌کند یا برای شما ارادهٔ رحمت می‌‌کند و (حال آنکه) غیر از خداوند ولیّ و نه نصیری برای خود نمی‌‌یابند

به تحقیق خداوند به تعویق اندازندگان (سست شدگان) [از جنگ کردن و از موافقت با رسول (ص)] از شما و گویندگان به برادرانشان که به سوی ما بیایید را می‌‌شناسد و به بأس (حرب، جنگ) نمی‌‌آیند مگر اندکی [از آنها یا از نظر آمدن یا از نظر زمان یا اندکی به جهت جنگیدن]

[در خیر شما] به شما بخیل هستند [که بطور ثابت بر ضرر کردن شما هستند، یا بر ضرر کردن شما حریص هستند] پس وقتی که ترس فرا برسد آنها را می‌‌بینی که به تو می‌‌نگرند [در حالی که] چشم‌‌هایشان [از شدّت خوف در سرهایشان] دور می‌‌زند مانند کسی که از [نزول] مرگ بیهوشی او را می‌‌برد و وقتی که ترس برود با زبان تیز به شما زخم زبان می‌‌زنند [در حالی که] بر خیر بخیل هستند آنان [از روی اخلاص] ایمان نیاورده‌‌اند پس خداوند اعمال آنان را [که آنها را در ظاهر اسلام عمل کرده بودند] حَبْط (باطل، تباه) کرد و این (حبط) بر خداوند آسان می‌‌باشد

می‌‌پنداشتند که احزاب (گروه‌‌ها) [بعد از آنکه خداوند بر آنها باد و ملائکه را فرستاد و بعد از هزیمت (شکست) آنها برای شدّت خوف خود و دهشتشان] هنوز نرفته‌‌اند و اگر احزاب [برای بار دوّم] باز آیند دوست می‌‌دارند (آرزو می‌‌کنند) که ای کاش در اعراب بادیه‌‌نشین می‌‌بودند، [از هر قادمی (قدم‌‌زننده‌‌ای) از مدینه بر آنها] از اخبار شما می‌‌پرسند و اگر [در بار دوّم] در میان شما بودند [یا اگر در میان شما باقی می‌‌ماندند و در حال حاضر به مدینه برنگشته بودند] جز اندکی نمی‌‌جنگیدند

همانا برای شما برای کسی که به خداوند و به روز آخِر امید می‌‌دارد و خداوند را بسیار ذکر می‌‌کند در رسول خدا الگوی نیکی می‌‌باشد [یعنی خصلت حسنه‌‌ای که شایسته است که از آن تأسّی شود، و این اُسوه نمی‌‌باشد مگر برای کسی که بین رجاء (امیدواری) به خداوند و ذکر بسیار او را جمع نماید]

و چون مؤمنین [خالص] احزاب را دیدند گفتند: این آنچه است که خداوند و رسولش به ما وعده داده‌‌اند و خداوند و رسولش راست گفته‌‌اند و به آنها جز ایمان و تسلیم نیفزود [به خلاف غیر خالصان زیرا آنان گفتند: خداوند و رسولش به ما جز به فریب وعده‌‌ای نداده‌‌اند]

مردانی از مؤمنین هستند که به آنچه که [هنگام بیعت با محمّد (ص) با اجابت کردن او در شروط او] بر آن با خداوند عهد بسته بودند راستی کردند و از میان آنها کسانی تعهّدشان را اداء کردند [جان بر سر پیمان نهادند] و از آنها کسانی هستند که منتظرند و [پیمان خود را] با تبدیلی تبدیل نکردند

تا خداوند به (سبب) صدق آنها به صادقین جزاء دهد و منافقین را اگر بخواهد عذاب می‌‌کند یا بر آنها توبه (التفات) می‌‌کند [اگر توبه کنند و از نفاق به سوی صدق بازگردند، یا اگر موفّق بر توبه شوند] همانا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است

و [به یاد آورید نعمت خداوند را آنوقت که] خداوند کسانی که کفر ورزیده‌‌اند (احزاب) را با غیظ (خشم و کینهٔ) آنها ردّ کرد [در حالی که] به خیری (مال، غنیمت، پیروزی) [از شما] نرسیدند و خداوند [با ارسال باد و ملائکه بر آنها] جنگ را از مؤمنان کفایت کرد (رد کرد) و خداوند قوی است [مدافعهٔ با او و ممانعت از او از مرادش برای احدی ممکن نمی‌‌شود] و چیره می‌‌باشد [که بر هر غالبی غالب است]

و کسانی از اهل کتاب که از آنها (از احزاب) پشتیبانی کرده بودند را از سنگرهایشان فرود (پائین) آورد {و آنان بنو قریظه بودند که آنها عهد رسول (ص) را نقض کردند و احزاب را پشتیبانی نمودند} و در قلوب آنها ترس افکند که گروهی را می‌‌کُشتید و گروهی را اسیر می‌‌کردید

و زمین آنها و دیارشان و اموالشان و سرزمینی که در آن قدم نگذاشته بودید را به شما میراث داد {و آن سرزمین خیبر است که خداوند آن را بدون دواندن اسبان و شتران بعد از بنی قریظه با صلح فتح نمود} و خداوند بر هر چیزی بسیار توانا است

ای پیامبر به ازواجت بگو: اگر زندگانی دنیا و زینت آن را می‌‌خواهید پس بیایید بهره‌‌مندتان سازم و شما [زنان] را با رها کردنی زیبا [به پسندیدگی] رها کنم

و اگر خداوند و پیامبر او و سرای آخرت را می‌‌خواهید پس همانا خداوند برای نیکوکاران از شما [زنان] پاداشی عظیم آماده کرده است [نه برای بدکاران از زنان خارج شدگان با شمشیر]

ای زنان پیامبر کسی از شما که فاحشه‌‌ای [که قُبح آن] واضح شده [است] بیاورد [یا که بر انظار ظاهر شده مانند خروج با شمشیر] عذاب او [در آخرت] به دو برابر مضاعف می‌‌شود و آن (مضاعف کردن) بر خداوند آسان می‌‌باشد