جزء شمارهٔ ۲۶

«حم»

تنزیل (نزول تدریجی) کتاب از سوی خداوند غالب حکیم است

آسمان‌‌ها و زمین و آنچه که بین آن دو است را خلق نکرده‌‌ایم مگر به حقّ [مخلوقٌ به] و با اَجل (مدّت) معیّن [برای آسمان‌‌های عالم صغیر و زمین آن و همچنین آسمان‌‌های عالم کبیر و زمین آن] و کسانی که کفر ورزیده‌‌اند از آنچه که [از عقوبت بر ترک متابعت و ترک ولایت به آنها الحاق می‌‌شود (می‌‌رسد)] بیم داده شده‌‌اند [از عدم التفات آنها به آن و عدم تدبّرشان برای دفع آن بر حسبان (پندار) خود که ما آنها را عبث و لغو خلق کرده‌‌ایم] روگردانند

[به مشرکین به خداوند و به مشرکین به ولایت] بگو: چه فکر می‌‌کنید دربارهٔ آنچه که غیر از خداوند [از اصنام و کواکب و اهواء و شیاطین و ملائکه، یا دربارهٔ آنچه که به جای خلفای خداوند یا بدون اذن خداوند از رؤسای ضلالت] می‌‌خوانید؟ به من نشان دهید که از زمین چه خلق کرده‌‌اند یا چه شراکتی در آسمان‌‌ها دارند؟ [تا بدان مستحقّ عبادت شدن شوند] اگر راستگو می‌‌باشید کتابی (نوشته‌‌ای) قبل از این یا اثری علمی را برای من بیاورید [یعنی اگر شما دلیلی عقلی ندارید پس از کتاب آسمانی یا غیر آسمانی دلیلی نقلی بیاورید که تقلید از آن ممکن شود یا اثری علمی، یعنی برای من نوشته‌‌ای یا حدیث منقولی بیاورید که از علمی ناشی شده باشد که اعتماد به آن جواز اشراک شرکاء در آن را ممکن سازد]

و چه کسی گمراه‌‌تر از آن کسانی است که به جای خداوند کسانی را می‌‌خوانند که [اگر دعاى آنها را بشنوند] تا روز قیامت بر آنها استجابت نمی‌‌کنند و آنها از دعای آنها غافلند [چه رسد به شنیدن آن و اجابت آنها]

و وقتی که مردم محشور شوند آنها دشمنان آنان خواهند بود و به عبادت خود کافر (منکر) خواهند شد

و وقتی که آیات روشن (واضح الدلاله یا موضح) ما برای آنها تلاوت شود کسانی که نسبت به حقّ کفر ورزیدند چون نزد آنها آمد [یعنی بعد از آنکه حقّیّت آنها ظاهر شد دربارهٔ آیات] گفتند این جادویی واضح است

یا می‌‌گویند: آن را افتراء بسته است [در جوابشان] بگو: اگر آن را افتراء بسته باشم پس شما چیزی [از عذاب خدا را از من دفع نکنید و چیزی از اَوْزار (بارهای سنگین) مرا تحمّل ننمایید، برای اینکه شما] در برابر خداوند بر من مالک نمی‌‌شوید [تا آن را از من دفع نمایید]، او به آنچه که به آن فرو می‌‌روید [یعنی اندفاع (تن در دادن، با سر فرو رفتن) می‌‌کنید از گفتار به اینکه قرآن سِحر یا افتراء است] داناتر است او به عنوان شاهد بین من و شما کافی است و او بسیار آمرزنده و مهربان است

[به آنها] بگو: [چرا رسالت را غریب می‌‌شمارید؟ و حال آنکه مثل سایر رسولان می‌‌باشم و] من بدعی (پدیدهٔ جدیدی) از رسولان نیستم [یعنی یکی از آنها هستم و رسولان مثل من بشر بوده‌‌اند و می‌‌خوردند و می‌‌آشامیدند و نکاح می‌‌کردند و در بازارها راه می‌‌رفتند و احکام را از سوی خداوند می‌‌آوردند و به توحید دعوت می‌‌کردند] و [بحسب اقتضای بشریّتم] نمی‌‌دانم که با من و با شما چه خواهد کرد [پس چه بر شما است که از من علم غیب را طلب می‌‌کنید؟!] من جز از آنچه که به من وحی می‌‌شود تبعیّت نمی‌‌کنم [و از آن به آنچه که اشتهاء (میل) دارید یا اشتهاء دارم تجاوز نمی‌‌کنم] و من [بحسب رسالتم] جز بیم دهنده‌‌ای واضح نیستم [و اگرچه بحسب ولایتم هادی شما می‌‌باشم و بر آنچه که بر آن قدرت ندارید قادرم و به آنچه که نمی‌‌دانید عالمی مُبین (ظاهر الانذار و ظاهر الصّدق یا واضح کننده) هستم]

بگو آیا دیدید (به من خبر دهید) اگر [قرآن یا قرآن ولایت علیّ (ع) یا وحی به من یا این که آن را از رسالت یا ولایت علیّ (ع) ادّعاء می‌‌کنم] از نزد خداوند باشد و شما به آن کفر ورزیده‌‌اید و شاهدی از بنی اسرائیل [با تورات] بر مثل آن گواهی داده و [آن شاهد] ایمان آورده [باشد] و [با این حال شما از ایمان به او] استکبار ورزیدید، [آیا پس ظالم نبوده‌‌اید؟ یا پس آیا مواخذه نمی‌‌شوید؟] همانا خداوند مردمان ظالم را هدایت نمی‌‌کند

و کسانی که [به خداوند و به رسولش یا به ولایت] کفر ورزیده‌‌اند دربارهٔ (در حقّ) کسانی که ایمان آورده‌‌اند گفتند اگر [این رسول یا این قرآن یا این امر از رسالت یا ولایت] خیر (بهتر) می‌‌بود، با آن از ما پیشی نمی‌‌گرفتند [زیرا ما به آن از آنها سزاوارتر می‌‌بودیم، برای اینکه مؤمنین در نظرشان اراذل مردم و حالاً بدترین آنها بودند و امر آخرت را با امر دنیا قیاس کردند و جز آنچه که در انظار حسّیّه خیر (خوب) شمرده می‌‌شود را خیر نمی‌‌دانستند] و آنوقت که به آن هدایت نشدند پس بزودی خواهند گفت که این دروغی قدیمی است [یعنی می‌‌گویند: این دروغ امثالش سابق شده و حال آنکه قبل از آن، کتاب موسى بود و آنها به آن اعتراف می‌‌کنند و آن شاهدى بر صدق این است]

و (حال آنکه) قبل از آن، کتاب موسی به عنوان پیشوا و سبب رحمت بود و این کتابی تصدیق کنندهٔ [کتاب موسی] به زبان عربی است [که منافی مخالف آن نیست تا آنکه به کتاب موسى اقرار کنند و منکر تصدیق کنندهٔ کتاب موسی شوند]، تا به کسانی که ظلم کرده‌‌اند بیم دهد و به عنوان بشارت برای نیکوکاران است [و این انذار و این بشارت دلیل صدق او است]

همانا کسانی که گفتند: «پروردگار ما الله است» سپس استقامت ورزیدند پس نه خوفی بر آنان است و نه آنها محزون می‌‌شوند

آنان اصحاب جنّت هستند که به (سبب) پاداش به آنچه که عمل می‌‌کردند در آن جاویدانند

و به انسان دربارهٔ احسان کردن به والدینش وصیّت کردیم مادرش او را با دشواری حمل کرد و او را با دشواری وضع [حمل] کرد و [مدّت] حمل او و جدا کردنش [از شیر] سی ماه است تا آنوقت که به اشدّ [رشد] خود برسد و به چهل سالگی برسد [سزاوار است که] بگوید پروردگارا مرا مشتاق کن [یعنی به من الهام کن یا به من ولع بده] که نعمتت که تو به من و به والدینم نعمت کردی را شکر کنم و اینکه عمل صالحی کنم که تو از آن راضی شوی و در ذرّیّه‌‌ام برایم اصلاح کن همانا من [از آنچه که مرا از تو مشغول می‌‌دارد] به سوی تو بازگشته‌‌ام و همانا من از مسلمین (تسلیم شدگان، مخلصین، منقادین) هستم

آنان کسانی هستند که نیکوترین آنچه که عمل کرده‌‌اند را از آنها می‌‌پذیریم و از بدی‌‌هایشان در می‌‌گذریم آنها در میان اصحاب جنّت [خواهند بود] این وعدهٔ راستی است که به آنها وعده داده می‌‌شد

و [یاد آور] کسی را که به والدینش گفت: اُف بر شما دوتا! آیا شما دو تا به من وعده می‌‌دهید که [به صورت زنده از قبرم زنده] بیرون آورده می‌‌شوم و (در حالی که) قبل از من قرن‌‌ها (پیشینیان) درگذشته‌‌اند [و احدی از آنها برنگشته و از قبرش زنده خارج نشده] و آن دو از خداوند استغاثه [با ناله طلب یاری کردن] می‌‌کنند که: وای (عجب) بر تو ایمان بیاور همانا وعدهٔ خداوند حقّ است، آنگاه او می‌‌گوید: این جز افسانه‌‌های پیشینیان نیست

آنان کسانی هستند که گفتار (دستور) بر (زیان) آنها محقّق شده [به اینکه آنها اهل آتش هستند]

در میان امّت‌‌هایی از جن و انس که قبل از آنها درگذشته‌‌اند، همانا آنها زیانکار بودند و هر کدام [از فریقین یا هر فردی از افراد فریقین] درجاتی [و درکاتی ناشی] از آنچه که عمل می‌‌کردند دارند و تا [خداوند جزای] اعمالشان را بطور تمام به آنها بدهد و به آنها ظلم نمی‌‌شود

و روزی که کسانی که کفر ورزیده‌‌اند بر آتش عرضه می‌‌شوند [به آنها گفته می‌‌شود:] در زندگانی دنیوی خود [با اشتغال به دنیا و اتّباع از اهواء] پاکی‌‌های خود را [یعنی جهات الهی‌‌تان را از بین] بردید [تا آنکه شیطان از شما تمکّن یافت، و کسی که شیطان از او تمکّن یابد جهات الهی او از او فرار می‌‌کنند] و از آنها [یعنی در آنها یا به سبب آنها] بهره جستید پس امروز به خاطر آنچه که در زمین به غیر حقّ استکبار می‌‌ورزیدید و به (سبب) آنچه که فسق می‌‌کردید با این عذاب خوار کننده [یعنی عذابى که سبب هَوان (خواری) می‌‌باشد پس مضاعف می‌‌باشد برای اینکه آن عذاب جسم و نفس می‌‌باشد] جزاء داده می‌‌شوید {مراد از استکبار ظهور با انانیّت و تحقیر خلق است، و مراد از فِسق، خروج از طاعت کسی است که شایسته است که اطاعت شود}

و به یاد آور برادر [قبیلهٔ] عاد (هود) را آنوقت که قومش را در اَحقاف (شهرهای قوم هود) انذار کرد (بیم داد) و از بین دستان (پیش از) او و از پشت (پس از) او انذار کنندگانی (رسولانی) گذشته بودند که: جز خداوند را بندگی نکنید همانا من از عذاب روزی عظیم بر شما می‌‌ترسم

گفتند: آیا نزد ما آمده‌‌ای تا ما را از خدایانمان منصرف کنی؟ پس اگر [در ادّعای رسالت و وحی شدن به تو و توعید (وعده دادن) عذاب] از راستگویان می‌‌باشی آنچه را [از عذاب از سوی خداوند] که به ما وعده می‌‌دهی برای ما بیاور

[آن نذیر (انذار کننده) یا هود] گفت: جز این نیست که علم [به وقت عذاب] نزد خداوند است و [من علم به وقت آن ندارم تا از آن به شما خبر بدهم یا نسبت به شما در آن تعجیل کنم] من آنچه را که برای آن فرستاده شده‌‌ام به شما ابلاغ می‌‌کنم {و این و امثال آن خروج از انانیّت و اظهار عجز دربارهٔ تصرّف در ملک خداوند و بندگانش است و آن شیمهٔ (خوی) انبیاء و اولیاء (ع) است} و لکن شما را قومی می‌‌بینم که جهل می‌‌ورزید [یعنی منغمر (عقل از دست داده، فرو رفته) در جهل یا متّصف به جهل هستید، یا جهل می‌‌ورزید که رسولان به رحمت مبعوث شده‌‌اند نه به عذاب و به آن وعده می‌‌دهند و در آنچه که وعده می‌‌دهند نرمی به خرج می‌‌دهند]

پس چون آن [موعود (وعده داده شده)] را دیدند که به صورت ابری به سوی وادی‌‌های آنها روی آورنده است، گفتند: که این ابر باران دهنده به ما است، [فرمود:] بلکه آن آنچه [از عذاب] است که آن را تعجیل کرده بودید بادی است که در آن عذابی دردناک هست

که هر چیزی [از انفس و اموال] را به امر پروردگارش زیروزبر می‌‌کند، آنگاه صبح کردند [در حالی] که جز خانه‌‌هایشان دیده نمی‌‌شد این‌‌چنین به قوم مجرم جزاء می‌‌دهیم

و همانا در آنچه که آنها را متمکّن کرده بودیم شما را در آن متمکّن نکرده‌‌ایم و برای آنان گوش و چشمان و فؤادهایی (دل‌‌هایی) قرار داده بودیم [همانطور که آنها را برای شما قرار داده‌‌ایم] پس گوش آنها و نه چشمانشان و نه فؤادهایشان آنها را از چیزی [از عذاب خداوند] بی نیاز نکرد [پس شما به گوشتان و چشمانتان و فؤادهایتان و دقّت تدبیرتان به آن مغرور نشوید] آنوقت آیات خداوند را جحد (نفی و انکار) می‌‌کردند [همانطور که شما آنها را جحد می‌‌کردید] و آنچه که آن را استهزاء می‌‌کردند [وزر گفتار و عملی که با آن استهزاء می‌‌کردند یا عذاب را که استهزاء می‌‌کردند] آنها را احاطه کرد

و همانا آنچه از قریه‌‌ها که حول شما است [مانند قریه‌‌های ثمود و قوم لوط و شعیب] را هلاک کرده‌‌ایم و آیات [قولی و کتبی] را [در الفاظ و نقوش مختلف و آیات تکوینی آفاقی و انفسی را در زمان‌‌های مختلف و مکان‌‌های متعدّد و صور مختلف] صرف [یعنی به اشکال گوناگون بیان] کردیم با ترقّب به اینکه آنها بازگردند

پس چرا کسانی که به جای خداوند برای قربانی (تقرّب جُستن) اتّخاذ کرده بودند [یعنی آن خدایان آنها که با آنها به خداوند تقرّب می‌‌جویند و می‌‌گویند: اینان شفیعان ما نزد خداوند هستند] آنها را یاری نکردند [یعنی اگر این خدایان شفیعان شما می‌‌باشند و شما را در برابر عذاب خدوند یاری می‌‌نمایند پس چرا به سابقانی که عذاب به آنها حالّ (فرود آمدن) شد خدایانشان یاری نکردند] بلکه از آنها زائل شدند [و با آنها ثابت نماندند] و آن [اتّخاذ] افک (دروغ) آنها [و صرف (روی گردانیدن) آنها از طریق حقّ] و آنچه بود که افتراء می‌‌بستند

و [به یاد آور یا به قومت یادآوری کن] آنوقتی را که گروهی از جنّ را به سوی تو برگرداندیم که قرآن را بشنوند و چون در آنجا [نزد نبی (ص) یا نزد قرآن] حاضر شدند [بعضی از آنها به بعضی دیگر] گفتند: ساکت شوید [که قرائت او را بدون مانع بشنویم] پس چون قضاء (فارغ) شد انذارکنان به سوی قوم خود بازگشتند

[در حالی که] گفتند ای قوم ما، همانا ما کتابی را شنیده‌‌ایم که بعد از موسی نازل شده که بر آنچه [از کتب] که بین دستش (از پیش) است مصدّق [تصدیق کننده] است که به سوی حقّ و به سوی طریق مستقیم هدایت می‌‌کند

ای قوم ما، دعوت کنندهٔ خداوند را اجابت کنید و به او ایمان آورید تا [خداوند یا داعی (دعوت کننده)] از گناهانتان برای شما بیامرزد و شما را در برابر عذابی دردناک پناه دهد

و کسی که دعوت کنندهٔ خداوند را اجابت نکند پس در زمین عاجز کننده نیست و غیر از او ولیی ندارد، [سپس] آنها در گمراهی واضحی (بدیهی) هستند

آیا ندیده‌‌اند که خداوندی که آسمان‌‌ها و زمین را خلق کرده و از خلق آنها ناتوان نشده قادر است بر اینکه مردگان را زنده کند؟ بلی همانا او به هر چیزی بسیار توانا است

و [یاد آوری کن] آنروزی [را] که کسانی که کفر ورزیده‌‌اند بر آتش عرضه می‌‌شوند [به آنها گفته می‌‌شود:] آیا این حقّ نیست، می‌‌گویند: بلی قسم به پروردگار ما، می‌‌گوید: پس بچشید عذاب را به خاطر آنکه [به خدا یا به رسول یا به آخرت یا به ولایت] کفر می‌‌ورزیدید

[پس وقتی که امر اینان بر آنچه که ذکر شد می‌‌باشد] پس صبر کن همانطور که پیامبران الوالعزم (دارندهٔ عزم) صبر کردند {و مشهور از اخبار ما این است که رسولان أُولُو الْعَزم پنج تن هستند، نوح و ابراهیم و موسی و عیسی (ع) و محمّد (ص) و أُولُو الْعَزم نامیده شدند برای اینکه شریعت آنها بر آنچه که از شرایع سابق بوده ناسخ است و بر همهٔ خلایق حتم (واجب) بود به خلاف سایر انبیاء (ع) زیرا شریعت آنان شریعت از سابق خود بود} و برای آنها طلب تعجیل [عذاب] مکن [زیرا لامحاله عن قریب (نزدیک) می‌‌باشد]، گویی که آنها در روزی که آنچه [از عذاب] که به آنها وعده داده می‌‌شود را می‌‌بینند جز ساعتی از یک روز را [در تنّعم دنیا] درنگ نکرده‌‌اند [یعنی اینکه مکث در دنیا و اگرچه زمانی طولانی باشد جز مانند ساعتى نیست؛ پس چرا تو عذاب عن قریب وارد بر آنها را استعجال (طلب عجله) می‌‌کنی] این به عنوان ابلاغ است پس آیا جز مردمان فاسق هستند که [از حیات انسانی] هلاک می‌‌شوند.

کسانی که [به خدا یا به رسول (ص) یا به آخرت یا به علیّ (ع) و ولایت او] کفر ورزیده‌‌اند {مقصود کفر به ولایت است به قرینهٔ «سَبِیلِ اللَّه» زیرا سبیل الله جز ولایت نیست} و از راه خدا اعراض [یا منع] کردند [خداوند] اعمالشان را [که در اسلام آنها را عمل کردند] تباه کرده است

و کسانی که [با بیعت عامّه] ایمان آورده‌‌اند [یعنی اسلام آورده‌‌اند] و به صالحات [که لازمهٔ بیعت عامّهٔ آنها است] عمل کردند و به آنچه که [دربارهٔ علیّ (ع)] بر محمّد (ص) نازل شد [با قبول ولایت او و بیعت با او] و [ولایتی که بر محمّد (ص) نازل شده و آن] همان حقّ از پروردگارشان است ایمان آورده‌‌اند سیّئاتشان را از آنها پوشانده (زدوده) و اندیشهٔ آنان (حالشان یا قلبشان) را اصلاح کرده است

آن [اِضْلال (گمراه کردن) و تکفیر سیّئات (زدودن یا پوشاندن بدی‌‌ها) و اصلاحِ حال] به خاطر این است که کسانی که [به ولایت] کفر ورزیدند از باطل [یعنی از اهواء خود و از اعداء (دشمنان) امیر المؤمنین (ع)] پیروی کرده‌‌اند و به خاطر این است که کسانی که [به ولایت و امیر المؤمنین (ع)] ایمان آوردند از حقّ که از پروردگارشان است پیروی کرده‌‌اند این‌‌چنین [مَثَل زدن برای علیّ (ع) و دشمنانش به نحو عموم است که اعداء آل محمّد (ص) ملتفت به آن نشوند تا آن را اسقاط نمایند] خداوند مَثَل‌‌های آنها [یعنی اوصاف آنها یا حکایات آنها یا مَثَل‌‌هایی که احوال آنان را تشبیه می‌‌کند] را برای مردم می‌‌زند

پس وقتی که به کسانی که کفر ورزیده‌‌اند برخوردید پس گردن بزنید (با گردن زدن، آنها را بزنید) تا آنوقت که آنان را در هم بکوبید سپس محکم در زنجیر [بند] کنید پس بعد از آن یا منّت گذارید و یا به فداء (اخذ مال در مقابل آزاد کردن، فدیه گرفتن) [آزاد کنید] تا اینکه جنگ سنگینی‌‌اش فروکش کند {یعنی اینکه گردن زدن و اسیر نمودن اشخاص جز مادامی که حرب (جنگ) برپا است نیست و وقتی که حرب منقضی (تمام) شد پس بر آنان تعرّض نکنید، یا معنی می‌‌دهد تا محارب و حربى در بلاد شما باقی نماند پس رفع محاربه از بین، علّت غایی محاربه می‌‌باشد}، آن [حکم خداوند بحسب اسباب آن است] و [لیکن] اگر خداوند می‌‌خواست البتّه [بدون امر کردن به شما به جنگیدن با آنها] از آنها انتقام می‌‌گرفت و لکن [خواست] تا بعضی از شما را با بعضی دیگر آزمایش کند {زیرا در جهاد تحصیل خصال عظیمی است که تحصیل آنها جز با آن ممکن نمی‌‌شود، و تهدیدی عظیم برای کفّار است تا قبل از استیصال (درماندگی) به توبه کردن رغبت کنند} و کسانی که در راه خدا کشته شده‌‌اند پس هرگز اعمالشان گم (ضایع) نخواهد شد

بزودی آنها را [به آنچه از کمالات انسانی و درجات جنان که سزاوار است که به آن هدایت شوند] هدایت خواهد کرد و بالشان (اندیشه‌‌شان) را اصلاح خواهد کرد [تا حین تلذّذات انسانیشان آنچه که حال آنان را تغییر می‌‌دهد نباشد]

و آنها را در جنّتی داخل خواهد کرد که [خداوند] آن را به آنها شناسانده است [به اینکه در آن آنچه که انفس به آن اشتهاء دارند و چشمان لذّت می‌‌برند هست و در آن آنچه که بر قلب بشر خطور نکرده هست]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید اگر خداوند را یاری کنید او [نیز] شما را یاری می‌‌کند و قدم‌‌های شما را [در دینتان که همان ولایت علیّ (ع) است] ثابت نگه می‌‌دارد

و کسانی که [به ولایت] کفر ورزیده‌‌اند پس [وای بر] آنها [با لغزش خود] لغزیدند و اعمالشان را تباه گرداند

آن به خاطر این است که آنها به آنچه که خداوند [دربارهٔ علی (ع)] نازل کرده است کراهت داشتند پس اعمالشان را تباه ساخت

و آیا در زمین [یعنی زمین طبع یا زمین قرآن یا اخبار یا سِیَر (سیره‌‌ها) یا زمین عالم صغیر] سیر نکرده‌‌اند تا نظر کنند که عاقبت کسان قبل از آنها [از کسانی که آیات خدا را تکذیب کردند و خلفای خداوند را تصدیق ننمودند] چگونه بوده است [تا از قبح فعل خود و تکذیبشان و از عقوبت او متنبّه شوند] خداوند آنها را واژگون (زیرورو) کرد و برای کافران [ولایت] امثال آن [عذاب‌‌ها] هست

آن [تدمیر (واژگونی، زیرورو کردن)] به خاطر این است که خداوند مولای کسانی است که [به ولایت] ایمان آورده‌‌اند [نه کسانی که به آن کفر ورزیده‌‌اند] و اینکه کافران [به ولایت] مولایی ندارند

همانا خداوند کسانی که ایمان آورده‌‌اند و عمل صالح کرده‌‌اند را در جنّت‌‌هایی داخل می‌‌کند که از زیر آنها نهرها جاری می‌‌شود {مراد از ایمان بیعت خاصّهٔ ولویّه یا حالت حاصله به آن است، یا بیعت عامّهٔ نبویّه است و مراد از عمل صالح بیعت خاصّه است} و کسانی که [به ولایت ولیّ امرشان] کفر ورزیده‌‌اند همانطور که چهارپایان می‌‌خورند بهره (لذّت) می‌‌برند و می‌‌خورند [یعنی مانند چهارپایان بدون نظر به عاقبت خویش و عاقبت تمتّع خویش تمتّع (بهره‌‌مند شدن) می‌‌برند] و آتش مأوای آنها است

و چه بسیار شهرهایی که آنها قوی‌‌تر از قریهٔ تو (مکّه) بودند که تو را [از آن] اخراج کردند آنها را هلاک کردیم و (حال آنکه) یاوری نداشتند

آیا پس [تمیزی نزد ما نبوده؟ که] کسی که بر بیّنه‌‌ای از پروردگارش می‌‌باشد [و او علی (ع) است] مانند کسانی است که عمل بد آنها برایشان زینت داده شده و از هواهایشان پیروی کرده‌‌اند؟! [و آنها منافقین هستند]

مَثل جنّتی که به تقوا پیشگان وعده داده شده که در آن نهرهایی از آب غیر بدبو [یعنی غیر متغیّر بحسب طعم و بو و رنگ] و نهرهایی از شیر هست که طعم آنها تغییر نمی‌‌کند و انهاری از شراب که برای نوشندگان لذّتبخش است {و خمر (شراب) جنّت در آن حرمت و نه نجاست و نه سردرد خماری و نه بوی بد و نه مَرارت (تلخی) طعم نیست} و نهرهایی از عسل صاف شده [از آنچه که با عسل دنیوی مخلوط می‌‌شود] و در آن برایشان از هر میوه‌‌ای [دنیوی و اخروی از ثمرات (میوه‌‌ها) علوم و مشاهدات و تسبیح و تحمید] هست و آمرزشی از پروردگارشان است [که فوق همه است] مانند کسی است که او در آتش ماندگار است؟ [یعنی آیا کسانی که در جنّت در این نعمت‌‌ها می‌‌باشند مانند کسانی هستند که آنها در آتش خالد (همیشگی، جاودانه) هستند] و [به او] آب گرم (داغ) نوشانند و روده‌‌هایشان را [از فرط حرارتش] قطع (پاره) می‌‌کند [و این در مقابل انهارى است که به متّقین وعده داده شده]

و [عدّه‌‌ای] از آنها [از منافقین] کسانی هستند که به تو گوش می‌‌سپارند [مقصود آنان از استماع (شنیدن) استهزاء تو است، یا از آنها کسانی هستند که آنها بر قلبشان مهر نهاده شده، و به تو استماع (گوش فرا دادن) می‌‌کنند و کلام تو را نمی‌‌فهمند] تا آنوقت که از نزد تو خارج شوند [برای عدم تَفَطُّن (فهمیدن) آنها کلام تو را] به کسانی که علم داده شده‌‌اند می‌‌گویند: «الان چه گفت؟» آنان کسانی هستند که خداوند بر قلوبشان مهر نهاده و از هواهایشان تبعیّت کرده‌‌اند

و (حال آنکه) کسانی که [به ولایت علی (ع)] هدایت شده‌‌اند [خداوند یا محمّد (ص)، یا آنچه که محمّد (ص) فرمود، یا استهزاء منافقین] بر آنها هدایت افزوده و تقوایشان را به آنها داده است

پس آیا منتظر [چیزی] جز ساعت هستند که ناگهانی نزد آنها بیاید؟ و (حال آنکه) علامات آن آمده است {از علامات آن در عالم کبیر بعثت محمّد (ص) و انشقاق قمر و نزول آخرین کتاب است، و در عالم صغیر اوّلین علامات، نزول عقل از عالم علوی خود در آن است، سپس تغییراتی است که در آن می‌‌باشد، سپس امراضی که بر او وارد می‌‌شود و غیر آن از آنچه که دلالت بر زوال او و دثور (فرسودگی) او می‌‌کند} پس یادآوری آنان برای آنها وقتی که [آن ساعت] نزد آنها بیاید چگونه است [یادآوری آنان نفع نمی‌‌دهد]

پس بدان: که خدایی جز الله نیست و برای ذنب (گناه) خود و برای مؤمنین و مؤمنات استغفار کن و خداوند محلّ حرکت شما [تَقَلُّب (دگرگون شدن، گردش کردن) شما و انتقالات شما را] و جایگاه شما [در مراتب آخرت که آن بحسب مراتب مردم بسیار است] را می‌‌داند {زیرا شما از اوّل استقرار نطفه‌‌تان و موادّتان در ارحام تا آخر دنیا انتقالاتی دارید و همچنین در برازخ تا اعراف}

و کسانی که ایمان آورده‌‌اند [یعنی مطلق مسلمین یا منافقین از آنها یا مؤمنین با بیعت خاصّهٔ ولویّه] می‌‌گویند: چرا [در امر جهاد یا بطور مطلق] سوره‌‌ای نازل نمی‌‌شود و وقتی که سوره‌‌ای محکم نازل می‌‌شود و در آن جنگ ذکر می‌‌شود [یعنی در آن حکم دربارهٔ جنگ بنابر سبیل عزیمت (الزام) ذکر شود] کسانی که در قلوبشان مرض هست را می‌‌بینی که [همانند] نظر کردن [فرد] بی‌‌هوش از [شدّت ترس و وحشت] مرگ به تو نظر می‌‌کنند پس بر آنان

طاعت و گفتار نیک سزاوارتر است، و وقتی که امری عزم (اتّخاذ تصمیم) می‌‌شود پس اگر [دربارهٔ آنچه که گفتند که چرا سوره‌‌ای نازل نشد یا در مطلق آنچه که گفتند و با زبانشان اقرار کردند از ایمان و تصدیق به خداوند و رسول (ص) و قبول احکام، یا در آنچه که به آن اقرار کردند از امارت علیّ (ع) و تسلیم شدن به او به امیر بودن امیر المؤمنین] نسبت به خداوند صدق داشته باشند البتّه برای آنها بهتر [از آنچه از ایّام دنیا و تمتّعات (بهره‌‌مندی) آن که آنها آن را خیر می‌‌پنداشتند] می‌‌باشد

و آیا امید بسته‌‌اید که تولّی یابید (ولیّ بشوید) [به جای علیّ (ع) یا که متولّی امور مردم شوید، یا که مردم از شما روی بگردانند] که در زمین فساد کنید [یعنی اگر شما متولّی شوید شأنی سوای افساد برای شما نمی‌‌باشد پس برای شما شایسته است که حین تولّی (حکومت کردن) به غیر از او امید مدارید] و [پیوندهای] ارحام [صوری و معنوی]تان را قطع کنید

آنان کسانی هستند که خداوند آنها را لعن (دور) کرده و آنان را [از ادراک جهت اخرویّه] کر کرده و چشمانشان را کور نموده است

آیا [می‌‌توانند در آیات و قرآن تأمّل کنند] پس در قرآن تدبّر نمی‌‌کنند یا قفل‌‌های آن بر قلوب [نهاده شده] است [و قدرت بر تدبّر ندارند]

همانا کسانی که بعد از آنکه [با قول خداوند و قول رسولش] هدایت (ولایت و طریق آن) برای آنها روشن شد به ادبار (عقب) خود برگشتند {سالک بر طریق دین را تشبیه به کسی کرده که راهی را می‌‌پیماید، و بازگشت کنندهٔ از دین را به کسی که از راهی بر عقب خود بر می‌‌گردد، و این حال مسلمینی است که به محمّد (ص) اسلام آوردند سپس با او در اوامر او مخالفت کردند} شیطان [زشتی‌‌ها را] برای آنها زینت داد و آنها را در آرزوهای دور و دراز افکند

آن به خاطر این است که به کسانی که از آنچه که خداوند [دربارهٔ علیّ (ع) و خلافت او] نازل کرد کراهت داشتند گفتند که در بعضی از امور از شما اطاعت خواهیم کرد و (حال آنکه) خداوند پنهانکاری آنها را می‌‌داند

پس [حالشان] چگونه می‌‌باشد آنوقتی که ملائکه آنان را می‌‌میرانند [در حالی که] بر روی آنها و پشت آنان [ضربه] می‌‌زنند {آنان آن دو و بنو امیّه هستند که کراهت داشتند از آنچه که خداوند دربارهٔ ولایت علیّ (ع) نازل کرد}

آن (زدن) به خاطر این است که آنها از آنچه که خداوند را به خشم می‌‌آورد پیروی کردند و از رضوان او [یعنی از ولایت علیّ (ع)] کراهت داشتند {زیرا رحمت و رضا و رضوان و نعمت همگی ولایت علیّ (ع) هستند} پس [خداوند یا آن اتّباع و کراهت] اعمالشان را حبط (هدر) کرد

آیا کسانی که در قلوبشان مرض هست گمان کرده‌‌اند که خداوند هرگز کینه توزی‌‌های شدید آنها را [نسبت به رسولش و به مؤمنین] آشکار (ظاهر) نخواهد کرد [یعنی همانا این ظنّ فاسدی است و ما اضغان (کینه‌‌توزی، دشمنی) آنان را خارج (آشکار، بیرون انداختن) می‌‌کنیم]

و البتّه اگر می‌‌خواستیم آنان را به تو نشان می‌‌دادیم [یعنی اگر می‌‌خواستیم آنها را به تو بشناسانیم حتماً آنها را به تو نشان می‌‌دادیم تا آنها را با سیمایشان و نفاق باطنیشان بشناسی] تا حتماً آنان را به سیمایشان بشناسی و البتّه [اگر هنوز با سیمایشان آنها را نشناخته‌‌ای] مطمئناً آنان را در لحن گفتار می‌‌شناسی و خداوند اعمال شما را می‌‌داند [چه آنها را کتمان کنید یا آنها را اعلان (علنی کردن) نمائید]

و حتماً شما را [در امر به جهاد، یا در مطلق تکلیف یا به بلایا و حوادث دهر، یا به خطرات (خطورات، در معرض مخاطره قرار گرفتن / دادن) و وسوسهٔ شیطان و القای شُبَه (شبهه‌‌ها) در قلوبتان] می‌‌آزمائیم تا از میان شما، مجاهدان و صبر کنندگان را بشناسیم [یعنی تا علم ما ظاهر شود یا در مظاهر خویش بشناسیم] و اخبار شما را امتحان کنیم [که از خودتان به آنها خبر می‌‌دهید از اینکه شما به خدا و رسولش ایمان آورده‌‌اید و رسول او را در آنچه که آن را آورده تصدیق کرده‌‌اید، یا اخبار شما که از شما خبر می‌‌دهند را می‌‌آزمائیم از اینکه شما بر خلاف آنچه که رسول (ص) آن را دربارهٔ علیّ (ع) فرمود تدبیر کرده‌‌اید، یا اخبار شما از غیر خود را که به آن خبر می‌‌دهید می‌‌آزمائیم]

همانا کسانی که [به ولایت] کفر ورزیدند و صدّ شدند [یعنی اعراض کردند یا غیر خود را منع کردند] از راه خدا [که همان علیّ (ع) و ولایت او است] و بعد از آنکه راه هدایت برای آنان روشن شد رسول را آزردند هرگز چیزی به خداوند [یا به تو یا به علی (ع)] ضرر نخواهند زد و [خداوند] بزودی اعمال آنها را [که آنها را در اسلام عمل کردند] حبط (هدر) خواهد کرد

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید از خداوند اطاعت کنید و از رسول اطاعت کنید [دربارهٔ آنچه که آن دو از ولایت علیّ (ع) به شما دربارهٔ آن امر کردند تا اعمال شما باطل نشود] و [با ترک طاعت آن دو] اعمالتان را باطل نکنید

همانا کسانی که [به ولایت] کفر ورزیدند و از راه خدا [که همان ولایت است] جلوگیری کردند سپس مردند و (در حالی که) آنها کافر بودند پس هرگز (ابداً) خداوند آنها را نخواهد آمرزید

پس [ای مؤمنین از مجاهدت و جنگ کردن با کفّار، یا از مجاهدت و محاجّه با منافقین مخاصم با علی (ع)] سستی نکنید (ضعیف نشوید) و [برای ضعفتان از مخاصمت با آنها] به صلح دعوت نکنید و (حال آنکه) شما برترید و خداوند با شما است و هرگز اعمال شما را رها (ضایع) نمی‌‌کند

همانا زندگانی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست [پس وقتی که دنیا لعب (بازی) اطفال است پس چرا شما به آن تعلّق دارید و برای آن از جنگ با آنان یا محاجّه با آنان ضعیف (ناتوان) می‌‌شوید] و اگر [به علی (ع)] ایمان آورید و [از مخالفت با او] بپرهیزید اجر شما را به شما می‌‌دهد و اموال شما را از شما مسئلت (درخواست) نمی‌‌کند [تا ایمان به او بر شما گران آید]

اگر آن [اموال] را از شما بخواهد و به شما اصرار کند شما بخل می‌‌ورزید و کینه‌‌هایتان [که آنها در قلوب شما مکمونه هستند] خارج (ظاهر) می‌‌شود

بدانید که شما همان‌‌هایی هستید که دعوت می‌‌شوید تا در راه خدا انفاق کنید [نه آنکه به رسول ما اعطاء کنید، و دعوت شده‌‌اید تا چیز اندکی از اموال خود را در راه خدا انفاق کنید نه آنکه بسیاری از اموالتان را اعطاء کنید] پس از شما کسانی هستند که [در انفاق کردن آنچه که خداوند فرض (واجب) کرده و در غیر آن] بخل می‌‌ورزند و کسی که بخل می‌‌ورزد جز این نیست که دربارهٔ خودش [یعنی از روی تجاوز دربارهٔ خیر خودش] بخل می‌‌ورزد و خداوند بی‌‌نیاز است [پس برای حاجت خود به آن شما را به انفاق امر نمی‌‌کند] و شما درویش هستید [و برای حاجت شما به انفاق در استکمالتان شما را به انفاق کردن امر می‌‌کند] و اگر [از ایمان به علیّ (ع) یا از طاعت رسول (ص) در آنچه که از انفاق و غیر آن شما را به آن امر کرده] روی برگردانید قومی غیر شما را جایگزین خواهد کرد سپس آنها [در اینکه با دهان‌‌هایشان بگویند آنچه را که در قلوبشان نیست] مثل شما نخواهند بود.

همانا ما برای تو فتح (پیروزی) آشکاری را گشودیم {فتح، نَصْر (پیروزی، یاری) است و در معنی علم و در انبساط قلب و اتّصال آن به عالم ملکوت و مشاهدات آن استعمال می‌‌شود، و در آنچه است که از انواع فضل خداوند از جهت باطن یا از جهت ظاهر به انسان می‌‌رسد، و گفته شده: معنای آن: برای تو قضاء کردیم، برای تو آسان کردیم، و به تو اعلام کردیم، و تو را ارشاد نمودیم، و بلاد را برای تو فتح کردیم، و تو را با حجّت و معجزه بر دشمنان پیروز گرداندیم تا معاندی برای اسلام باقی نماند است، و گفته شده مراد از آن فتح مکّه برای او (ص)، و صلح حدیبیّه است}

تا خداوند آنچه از ذنب تو که پیش آمده و آنچه که منبعد پیش می‌‌آید را بر تو بیامرزد {ذنب (گناه) هر انسان بحسب مقام او و منزلت او است، و حسنات (خوبی‌‌ها) نیکان سیئات (بدی‌‌ها) مقرّبین است، و توبهٔ انبیاء از التفات به غیر خداوند است، همانطور که توبهٔ اولیاء از خطرات (خطورات، در معرض مخاطره قرار گرفتن) قلوب است} و نعمتش را بر تو تمام کند {اتمام نعمت نیست مگر برای کسی که باب لاهوت برای او باز شده و از ملکوت و جبروت که آن دو از عالم امکان هستند به لاهوت که آن فوق امکان است عروج کرده است، و آن ممکن نمی‌‌شود مگر با این فتح مذکور} و تو را به راه راست [و آن خروج از افراط و تفریط است] هدایت کند

و خداوند تو را بطوری غالب (شکست ناپذیر) یاری دهد

او کسی است که سکینه را در قلوب مؤمنان نازل کرد تا ایمان [شهودی] را با ایمان [علمی و حالی] خود بیفزایند {زیرا وقتی که ملکوت ولیّ امر بر مؤمن ظاهر می‌‌شود ایمان علمیّ او قرین ایمان شهودی او می‌‌گردد} و لشکریان آسمان‌‌ها و زمین برای خداوند است و خداوند دانا است [به مصالح شما و وقت استعداد (آمادگی) شما برای انزال سکینه و وقت اصلاح شما با آن و افساد شما به آن را می‌‌داند، و می‌‌داند وقت صلاح شما را با تأیید شما با جنود و عدم تأیید شما] و حکیم می‌‌باشد [که آنچه که انجام می‌‌دهد را انجام نمی‌‌دهد مگر بعد از مراقبت بر جمیع دقایق احوال شما و استحقاق شما و انجام نمی‌‌دهد آنچه را که انجام می‌‌دهد مگر با اتقان در فعلش به حیثی که خلل در آن راه نمی‌‌یابد]

تا مؤمنین و مؤمنات را در جنّت‌‌هایی داخل کند که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود در آن جاویدانند و بدی‌‌هایشان را از آنها می‌‌پوشاند (می‌‌زداید) و آن [ادخال (داخل کردن) و تکفیر (پوشاندن، زایل کردن)] نزد خداوند کامیابی بزرگی می‌‌باشد

و منافقین و منافقات [یعنی کسانی که با محمّد (ص) یا در حقّ علیّ (ع) نفاق ورزیدند] را عذاب کند و [مردان] شرک آورندگان [به خداوند یا به رسول یا به ولایت و همین منظور الیه است] و [زنان] شرک آورندگان را که با گمان بد [که رسول خود را در سفر او به مکّه یاری نکند] نسبت به خداوند گمان برنده هستند، دایرهٔ (پیشامد) بد بر [خود] آنها باد [که آن را از هلاک آنان به دست قریش برای مؤمنین گمان می‌‌کنید] و خداوند بر آنها غضب کرد و آنها را لعن (دور) نمود و جهنّم را برای آنها آماده کرده است و بد بازگشتگاهی (سرانجامی) است

و لشکریان آسمان‌‌ها و زمین برای خداوند است و خداوند چیره [است که بنابر آنچه که اراده می‌‌کند مغلوب نمی‌‌شود] و حکیم است [که انجام نمی‌‌دهد مگر آنچه را که صلاح مؤمنین در آن است و به اهویهٔ مؤمنین یا منافقین نظر نمی‌‌کند]

همانا ما تو را به عنوان شاهد [بر آنان با حالت و گفتارت، و کسی که به تو اتّصال یابد برای او شهادت می‌‌دهی پس داخل جنّت می‌‌شود، و کسی که به تو متّصل نشود علیه او شهادت می‌‌دهی و عذاب می‌‌شود] و به عنوان بشارت دهنده و به عنوان انذار کننده [برای مؤمنین و کافرین] فرستادیم

تا به خداوند و رسول او ایمان آورید و او را گرامی بدارید و به او ارج نهید و بامدادان و شامگاهان او را تسبیح کنید

همانا کسانی که با تو بیعت می‌‌کنند جز این نیست که با خداوند بیعت می‌‌کنند [برای اینکه تو مظهر برای خداوند هستی و مظهر در حین ظهور ظاهرٌ فیه حکمی ندارد و نیست جز اینکه حکم فقط برای ظاهر است] دست خداوند بالای دست‌‌های آنها است [نه دست تو] و کسی که [با نقض شروط آن و عدم اتیان آنها پیمان] بشکند [یا با اعراض از آن و فسخ آن نقض بیعت کند] پس جز این نیست که بر (زیان) خودش می‌‌شکند [برای اینکه ضررش عائد به او است] و کسی که به آنچه که بر آن با خداوند عهد بسته است وفا کند پس بزودی پاداشی بزرگ [که توصیف آن ممکن نمی‌‌شود] به او داده خواهد شد

بزودی از اعراب تخلّف کنندگان [یعنی کسانی که در سال حدیبیّه رسول خدا (ص) از آنها استنفار (درخواست کوچ کردن) کرد سپس آنان پوزش خواستند و عذر آوردند به اشتغال به اموالشان و اهالى (خانواده‌‌ها) خود و جز این نیست که خوف آنها از قریش آنها را به تخلّف واداشت] به تو خواهند گفت: اموال ما و اهل ما، ما را مشغول داشتند پس برای [تخلّف] ما استغفار کن، [حال آنکه] آنچه که در قلوبشان نیست را با زبان‌‌هایشان می‌‌گویند، بگو: پس چه کسی در برابر خداوند اگر ضرر زدنی را به شما بخواهد یا برای شما نفعی بخواهد چیزی را برای شما مالک می‌‌شود بلکه خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است [پس حذر کنید از آنچه که عمل می‌‌کنید]

[اموال شما و اهالى شما، شما را مشغول نداشتند] بلکه [از قریش ترسیدید] گمان کردید که رسول و مؤمنان هرگز ابداً نزد خانواده‌‌هایشان باز نخواهند گشت و (حال آنکه) آن در قلوب شما زینت داده شد (مستحکم شد) [به حیثی که غیر آن را احتمال نمی‌‌دادید] و با گمان کردن بد [نسبت به خدا و رسول او] به گمان افتادید و شما مردمانی هلاکت یافته [از حیات انسانی] می‌‌باشید

و کسی که به خداوند و رسولش ایمان نیاورد [و به آن دو با گمان بد گمان بُرده] پس همانا ما برای کافران آتشی سوزان مهیّا کرده‌‌ایم

و مُلک (مملکت، پادشاهی) آسمان‌‌ها و زمین برای خداوند است کسی را که بخواهد می‌‌آمرزد و کسی را که بخواهد [بحسب استعداد هر کدام] عذاب می‌‌کند [زیرا مشیّت او گزاف نیست] و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است [ترجیح جانب رجاء است]

بزودی تخلّف کنندگان وقتی که به سوی غنیمت‌‌ها (مغانم خیبر) روانه می‌‌شوید تا آنها را بگیرید [به شما] خواهند گفت: بگذارید که ما از شما تبعیّت کنیم می‌‌خواهند که کلام خداوند را تبدیل کنند بگو: هرگز از ما تبعیّت نخواهید کرد، خداوند قبلاً دربارهٔ شما مانند آن را گفته است [که شما در مغانم خیبر با ما نمی‌‌باشید] و بزودی خواهند گفت: بلکه به ما حسد می‌‌ورزید، بلکه [آنها اینگونه هستند که از امر آخرت در مخاطبات] جز اندکی نمی‌‌فهمند [فلذلک گفتار شما و منع شما را بر حسد که آن از اوصاف دنیا است حمل می‌‌کنند]

به تخلّف کنندگان از اعراب بگو: بزودی به سوی قومی سخت سلحشور فرا خوانده خواهید شد که با آنان بجنگید یا اسلام آورند پس اگر اطاعت کنید خداوند به شما پاداشی نیک (غنیمت و جنّت) می‌‌دهد و اگر روی گردانید همانطور که قبلاً روی گرداندید شما را با عذابی دردناک عذاب می‌‌کند

بر کور حرجی نیست و بر لنگ حرجی نیست و بر بیمار حرجی نیست و کسی [از غیر عذر آورندگان یا از مطلق مسلمین] که از خداوند و رسول او اطاعت نماید او را در جنّت‌‌هایی داخل می‌‌کند که نهرها در تحت آنها جاری می‌‌شود و کسی که روی گرداند او را با عذابی دردناک عذاب می‌‌کند

همانا خداوند از مؤمنین در آنوقت که با تو در زیر درخت بیعت کردند راضی شد و آنچه [از صدق و توبه و انابه] که در قلوب آنان است را دانست [پس به سبب آن از آنها راضى شد] پس سکینه را بر آنان نازل نمود {برای اینکه آنها از انانیّت خویش خارج شدند و سکینه همان صورت ملکوتی است که وقتی که عبد از انانیّتش خارج شود در خانهٔ قلب داخل می‌‌شود} و فتحی قریب (فتح خیبر) را به آنان پاداش داد {آنها چون با رسول خدا (ص) مخالفت کردند و با قریش جنگیدند و با انهزام (شکست خوردن) سختی شکست خوردند برای مخالفتشان با رسول خدا (ص) پشیمان شدند و نزد خداوند توبه کردند و از رسولش استغفار نمودند و از صمیم قلب با او بیعت کردند و حین این بیعت اصلاً انانیّت نداشتند و لذلک مستحقّ نزول سکینه گشتند، و رسول در این بیعت با آنها شرط کرد که با او مخالفت نکنند و با گفتار او و امر او مخالفت ننمایند، و بعد از آن چیزی که او انجام می‌‌دهد را علیه (بر زیان او) انکار نکنند}

و غنیمت‌‌هایی بسیاری را [همان مغانم خیبر] که آنها را می‌‌گیرند و خداوند چیره [بر مراد خود مغلوب نمی‌‌شود] و حکیم می‌‌باشد [که انجام نمی‌‌دهد آنچه را که انجام می‌‌دهد و وعده نمی‌‌دهد آنچه را که وعده می‌‌دهد مگر برای حکمت و غایتی متقنه]

خداوند غنیمت‌‌های بسیاری را به شما وعده کرده که آنها را می‌‌گیرید [این آنچه است که خداوند تا روز قیامت به مؤمنین (ع) ایفاء می‌‌کند یا آن، مغانم مکّه و هوازن است] پس این را برای شما پیش انداخت و دستان مردم [یعنی قریش یا دستان اعراب و غیر آنان را با قوّت اسلام، یا دستان اهل خیبر و هم‌‌سوگندهای آنان] را از شما بازداشت و تا [ای محمّد (ص) یا تا غنیمتی باشد که خداوند آن را برای شما معجّل کرد (پیش انداخت)] به عنوان آیت برای مؤمنین باشی و شما را به راه مستقیم [یعنی ولایت یا راه راست واقع بین افراط و تفریط در هر امری] هدایت کند

و [مغانم] دیگری را که شما به آنها دست نیافته‌‌اید {و گفته شده آنها غنیمت‌‌هایی هستند که خداوند آنها را برای مسلمین تا روز قیامت زیاد می‌‌کند، یا قریه‌‌هایی هستند که خداوند برای مسلمین تا روز قیامت آنها را فتح می‌‌کند، یا آن غنیمت‌‌های مکّه و هوازن است، یا قریهٔ مکّه است، یا مراد غنائم فارس و روم یا ملک آن دو است} [حال آنکه] خداوند به آنها احاطه دارد [و از ید او خارج نمی‌‌شود] و خداوند بر هر چیزی بسیار توانا است [و قدرت او اختصاص به فی‌‌ء غنائم و فتح بلاد (شهرها) و نصرت (یاری کردن) انبیاء و خذلان (خوار کردن) کفّار ندارد]

و اگر کسانی که کفر ورزیده‌‌اند [در روز حدیبیّه] با شما جنگ می‌‌کردند البتّه پشت بر می‌‌گرداندند (فرار می‌‌کردند) سپس ولیّ و نه یاوری نمی‌‌یافتند

سنّت خداوند است که از قبل سپری شده (چنین بوده است) [یعنی خداوند یاری کردن انبیاء و شکست کفّار را اگر با انبیاء جنگ می‌‌کردند قبل از این زمان سنّت کرده است] و تو هرگز برای سنّت خداوند تبدیلی نخواهی یافت

و او کسی است که [با رعب در قلوب آنها و نهی شما از جنگ کردن با آنها و امر به صلح] دستان آنها را از شما و دستان شما را از آنها در درون مکّه [یعنی حدیبیّه] بازداشت بعد از آنکه شما را بر آنها پیروز نمود [یعنی بعد از آنکه شما را مُشرف بر ظفر (پیروزی) بر آنها قرار داد یا بعد از آنکه شما را در بدر و روز خندق و در اُحد بر آنها پیروز نمود] و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید بیناست

آنان کسانی هستند که کفر ورزیدند و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و هَدْی (قربانی) شما را از اینکه به محلّش [یعنی محلّ نحر، مکّه] برسد مانع شدند و اگر مردانی مؤمن و زنانی مؤمن [در مکّه] نبودند که شما آنها را نمی‌‌شناختید [و ممکن بود] که پایمالشان کنید و بدون علم عار [ننگ ناشی از برخورد با] آنها دامنگیر شما می‌‌شد [عیبی که مشرکان با آن به شما عیب بگیرند به اینکه بگویند: اهل دین خود را کشتند، یا اثم (گناه) و جنایت یا دیه و کفّاره است] تا خداوند کسی [از مؤمنین] را که [به سلامت (سالم ماندن) او از قتل و اذی و لحوق (الحاق) کفّاره و دیه و از کافران به دخول وی در اسلام] می‌‌خواهد در رحمت خویش داخل کند [یعنی شما را نسبت به آنها بر می‌‌انگیختیم یا شما را داخل مکّه می‌‌کردیم یعنی پس شما را از دخول منع کردیم تا خداوند داخل کند] اگر از یکدیگر جدا (متمایز) می‌‌شدند حتماً از میان آنها (از اهل مکّه) کسانی که کفر ورزیده بودند را با عذابی دردناک عذاب می‌‌کردیم [پس برای حرمت اختلاط مؤمنین با کافران، و برای حفظ نفوس مؤمنینى که در مکّه بودند از قتل و اذی، و برای حفظ نفوس کسانی که با محمّد (ص) بودند از لحوق عیب، و برای حفظ نفوس مؤمنینى که در اصلاب کافران بودند، خداوند آنها را عذاب نکرد]

آنوقت که کسانی که کفر ورزیده‌‌اند حمیّت را در قلوب خود حمیّت جاهلی قرار دادند پس خداوند سکینهٔ خود را بر رسولش و بر مؤمنین نازل کرد و کلمهٔ تقوا را ملازم آنها کرد {مراد از کلمۀ تقوى همان سکینه یا ولایت است که آن مورث سکینه است، یا سجّیهٔ تقوا از انحراف به طُرق منحرفه است} [یعنی آنها را در سکینه یا ولایت یا تقوا متمکّن (توانمند) نمود] و آنها به آن (به این کلمه یا به سکینه یا به مکّه) سزاوارتر و اهل (شایسته) آن بودند و خداوند به هر چیزی دانا است [و مقدار استحقاق هر کدام و سزاوارتر بودن هر یک را نسبت به دیگری می‌‌داند]

همانا خداوند رؤیای رسولش را به حقّ تصدیق کرد {به عنوان جواب است برای آنچه که بعد از جلوگیری از آنها از ورود به مکّه گفتند که محمّد (ص) ما را به دخول به مکّه وعده داد و حال آنکه ما داخل نشدیم و حلق (تراشیدن) نکردیم و تقصیر (کوتاه کردن) نکردیم}، شما آنوقت که خداوند بخواهد حتماً در امنیّت داخل مسجد الحرام می‌‌شوید حلق کنندگان (تراشندگان) سرهایتان و قصر (کوتاه) کنندگان خواهید بود [در حالی که] نمی‌‌ترسید، و [خداوند از صلاح در اجمالِ وعده و عدم تصریح به وقت آن] می‌‌داند آنچه را که شما نمی‌‌دانستید {زیرا در جلوگیری از شما از مسجد الحرام و صلح شما با قریش به سبب آن صدّ (جلوگیری کردن) منافع بسیاری برای اسلام و اهل آن و قوّت عظیم و نشر برای اسلام هست} و به غیر از آن (دخول) پیروزی نزدیکی را (فتح خیبر یا صلح حدیبیّه) قرار داد {زیرا با آن صلح، مسلمین با مشرکان اختلاط کردند و از اظهار اسلام متمکّن شدند و احکام اسلام به گوش مشرکان رسید و در آن رغبت کردند و با آن اسلام تقویّت شد و محمّد (ص) و اصحابش در سال مقبل و همان سنهٔ هفتم از هجرت در کمال شوکت و عزّت داخل مکّه شدند}

و او کسی است که رسولش را با هدایت [به احکام اسلام که آن مابه الاهتدا به ایمان است] و دین حقّ [یعنی ولایت که آن دین و طریق حقّ الی الله تعالی است] فرستاد تا آن را بر دین، همگی آن را ظاهر (پیروز) سازد {به اینکه جمیع ادیان را تحت آن قرار دهد و دین او را محیط به همه قرار دهد} و خداوند به عنوان شهید (بسیار شاهد) [بر رسولش] کافی است [چه اقرار کنید یا اقرار نکنید]

محمّد رسول (فرستادهٔ) خداوند است و کسانی که [در مرتبهٔ رسولان خداوند] با او هستند بر کفّار، سختگیر با یکدیگر مهربان هستند آنها را بسیار در [حالت] رکوع و سجده می‌‌بینی [در حالی که] فضل از خداوند و رضوان را می‌‌طلبند {فضل عبارت است از آنچه که خداوند بحسب مقام کثرت بندگان به آنها افاضه می‌‌کند و رضوان عبارت است از آنچه که او آن را بحسب مقام وحدتشان بر آنان افاضه می‌‌کند و به عبارت دیگر فضل جزای اعمال مأخوذه بحسب قبول رسالت و همان احکام قالب است، و رضوان جزای اعمال مأخوذه بحسب قبول ولایت و همان احکام قلب و روح است} نشانهٔ آنان از اثر سجده کردن در رخسارشان هست آن مَثل آنها در تورات هست [که آن حال نشأت موسی (ع) است] و مَثَل آنان در انجیل هست [که آن حال نشأت عیسی (ع) است] {سالک دارای دو شأن سلوک و شأن جذب است، و او با شأن سلوک اداء حقوق می‌‌کند و کثرات وجود خویش را از قوایش و لشکریانش اقامه می‌‌دارد و با شأن جذب از کثرات به وحدت روی می‌‌گرداند} مانند زراعتی است که جوانه‌‌اش را خارج کرده پس به آن نیرو داده آنگاه سخت شده و بر ساقه‌‌هایش ایستاده که [با حسنش و استغلاظش (محکم شدنش)] زارعین را متعجّب می‌‌کند تا کفّار را به آنها به خشم آورد، خداوند وعده داده است به کسانی که [با بیعت عامّه] ایمان آورده‌‌اند و [با بیعت خاصّه] اعمال صالح کردند که برای آنها آمرزشی [یعنی پوشاندنی بر مَساوی (بدی‌‌ها) آنها] و پاداشی بزرگ هست [که ممکن نمی‌‌شود که وصف شود].

ای کسانی که [با بیعت عامّه] ایمان آورده‌‌اید بین دستان (پیشاپیش) خداوند و رسولش پیشی نگیرید [به معنی اینکه احدی را بر خداوند و رسولش (ص)، یا امری را بر امر خداوند و رسولش (ص) مقدّم ندارید، یا امری را پیشاپیش رسول او (ص) بدون اجازهٔ او اختیار نکنید، یا امر خودتان را به عنوان مقدّم بر امر خداوند قرار ندهید به اینکه در اعمال معادیّه، امر نفس و غایات نفسانی را نصب العین خود غافل از امر خداوند قرار دهید، و به اینکه در اعمال معاشیّه نظرتان به آنچه که انفس شما آنها را بدون نظر در آنها به امر خداوند و نهی او زینت دهد باشد] و از [سخط] خداوند [در اقدام بر امور شرعی] بهراسید همانا خداوند [به آنچه که در امر خلافت می‌‌گویید، یا بر آنچه که انفس شما هنگام اعمال معادیّه و معاشیّهٔ شما به شما امر می‌‌کند] شنوا و [به نیّات شما و دقایق اعمالتان و احوالتان و مکنونات شما که شما بر آن اطّلاع ندارید] دانا است

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید صدایتان را فوق صدای نبیّ بلند نکنید و با گفتار بلند [چه بلند‌‌تر از صدای او (ص) باشد یا نباشد] مانند بلند گفتن بعضی از شما به بعضی دیگر با او سخن نرانید [و کراهت بدارید] که اعمالتان تباه شود و (حال آنکه) شما نمی‌‌فهمید {زیرا رفع (بلند کردن) صوت نزد او به عنوان ترک برای تعظیم او یا به عنوان اظهار برای تحقیر او است و هر دو مورث بر حبط (تباهی) عمل هستند}

همانا کسانی که صدایشان را نزد رسول خدا فرو می‌‌اندازند (پایین می‌‌آورند) آنان کسانی هستند که خداوند قلوبشان را بر تقوا امتحان کرده {مؤمن ممتحن (امتحان شده) کسی است که خداوند سینه‌‌اش را با نزول سکینه در آن و ظهور ملکوت امام بر او شرح کرده است} برای آنان آمرزش و اجری عظیم هست

همانا کسانی که تو را از ورای حجره‌‌ها (اطاق‌‌ها) نداء می‌‌دهند اکثرشان عقل (تعقل) نمی‌‌کنند [و لذلک تو را تعظیم نمی‌‌دارند و تو را مثل یکی از خود قرار می‌‌دهند]

و اگر که آنها صبر کنند تا به ایشان خارج شوی البتّه برای آنها بهتر می‌‌باشد و خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید اگر فاسقی به شما خبری آورد پس بررسی کنید مبادا [یعنی کراهت بدارید که] به گروهی به (سبب) جهالت [به حال آنها] آسیب رسانید که از آنچه که انجام داده‌‌اید پشیمان شوید

و بدانید که رسول خدا در میان شما است [پس اخبار را با عرض کردن به او بررسی کنید و در عمل به آن از او استیذان (درخواست اجازه کردن) کنید تا بر فعل خویش پشیمان نگردید، یا آن تمهید (مقدمه چینی) برای مابعدش در مفهوم و معنی موضوعی است که افراد موضوع آن مورد نظرند] که اگر در بسیاری از امور از شما اطاعت کند حتماً سختی خواهید کشید و لکن خداوند ایمان را برای شما محبوب کرد و آن را در قلوبتان زینت داد و کفر و فسوق (آلودگی به گناه) و عصیان را برای شما کریه ساخت [پس نخواهید که رسول (ص) را وادار بر اتّباع از خود بکنید] آنان همان رشد (هدایت) یافتگان

به عنوان فضل از خداوند و به عنوان نعمت هستند {فضل به محمّد (ص) و رسالتش و احکام رسالتش و قبول رسالت او، و نعمت به علیّ (ع) و ولایت او و آثار ولایت او و قبول ولایت او تفسیر شده است} و خداوند [به احوال شما و دقایق مایصلحکم (آنچه که صلاح شما می‌‌شود/ آنچه که شما را اصلاح می‌‌کند)] بسیار دانا [است و لذلک ایمان را در قلوب شما زینت داد و کفر را ناپسند نمود] و حکیم است [که آنچه را که انجام می‌‌دهد جز برای غایتی محکم متقن انجام نمی‌‌دهد]

و اگر دو طایفه از مؤمنین با هم جنگیدند پس بین آنها را صلح دهید پس اگر یکی از آن دو بر دیگری تعدّی کرد پس با آن که تعدّی می‌‌کند جنگ کنید تا [با رجوع به رسول و آنچه که به آن حکم کرده] به امر خداوند بازگردد پس اگر برگشت آنگاه بین آن دو را به عدل صلح دهید و دادگری نمایید [در جمیع امور حتّی در عبادات که بر خودتان ضیق (تنگ) نگیرید] همانا خداوند دادگران را دوست می‌‌دارد

جز این نیست که مؤمنان برادرند پس [وقتی که اختلاف بین مؤمنین (دو مؤمن) واقع می‌‌شود چه به حدّ جنگ برسد یا نرسد] بین دو برادرتان اصلاح کنید [یعنی آن دو را صلح بدهید] و از [سخط (خشم)] خداوند [در حیف (ستم کردن) و میل به یکی از طرفین] بهراسید باشد که [بنابر اصلاح شما و عدم میل شما رحم شوید، یا تا شاید ای متخالفان (اختلاف کنندگان) و اصلاح کنندگان جمیعاً] رحم شوید

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید نباید گروهی گروه دیگر را مسخره کند چه بسا که [گروه مسخور (مسخره شده) از سوی آنها] بهتر از آنها (ساخرین، مسخره کنندگان) باشند و نه زنانی از سوی زنانی [دیگر مسخره شوند] چه بسا که بهتر از آنها (زنان) باشند و از خودتان {حیث اینکه مؤمنین هر کدام از آنها به منزلهٔ نفس دیگری است} عیب‌‌جویی مکنید و به همدیگر با القاب [بد] لقب ندهید (تنابز نکنید) [به اینکه بعضی از شما بعضی دیگر را با لقب سوئی لقب دهد] چه بد است به فسوق [یعنی خروج از عهد محمّد (ص) و عقد او و شروط عقد او به آن] نام نهادن بعد از ایمان، و کسانی که [از سخریّه (مسخره کردن) و لُمَز (اشاره کردن با گوشهٔ چشم) و نَبَز (عیب نهادن) با القاب] توبه نکنند پس آنان همان ستمگرانند

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید از بسیاری از گمان‌‌ها اجتناب کنید همانا بعضی از ظنّ‌‌ها گناه هستند و [دربارهٔ عورات مؤمنین] تجسّس نکنید [تا آنکه برای شما گمان بد حاصل شود] و نباید بعضی از شما غیبت [یعنی ذکر بدی در غیاب] بعضی [دیگر] را کند [یعنی بعضی از شما نباید بعضی دیگر را در غیبت او به بدی یاد کند] {و غیبت آن است که عیبی را برای مؤمنی که خداوند آن را پوشانده است با زبانت یا با سایر جوارحت با تصریح یا با کنایه و تلویح علیه (بر زیان او) در غیاب او ظاهر سازی، و حیثی که اظهار تو را ندانسته باشد، و امّا عیوبی که در مؤمن نبوده پس نسبت دادن آنها به او در حضورش یا غیابش به عنوان بهتان می‌‌باشد و اشدّ از غیبت می‌‌باشد} آیا احدی از شما دوست می‌‌دارد که گوشت برادرش را [در حالی که] مرده است بخورد {تمثیل غیبت به خوردن گوشت مرده برای این است که اسماء قوالب مسمیّات هستند و حکم بر حیال (قبال) خود ندارند، و کسی که مؤمنی را به سوئی یاد کند آن جز با تخلیّهٔ مؤمن از لطیفهٔ ایمانش، و ذکر او بر زبانش و شنیدن آن با گوشش به منزلهٔ گوشت خالی از روح ممضوغ (خاییده شده) او با دهانش و داخل در شکمش از او ممکن نمی‌‌باشد، زیرا دخول آن در شکمش از طریق گوشش مانند دخول در شکمش از طریق حلقش است} پس از آن کراهت دارید و از خداوند بهراسید [و غیبت نکنید و اگر غیبت کردید توبه کنید] همانا خداوند بسیار توّاب (التفات کننده) و مهربان است

ای مردم همانا ما شما را از مذکّری و مؤنّثی [یعنی از این دو جنس یا از آدم و حوّاء (ع)] خلق کردیم و شما را شعوب و قبائلی قرار دادیم تا همدیگر را بشناسید [نه آنکه تفاخر کنید و تنابز (همدیگر را به لقب بد خواندن) نمائید و تلامز (به عیب با گوشهٔ چشم اشاره به دیگری کردن) نمائید و مسخره کنید و اغتاب (غیبت کردن) نمایید] همانا بزرگوارترین شما نزد خداوند با تقواترین شما است [و کرامت و شرف به نسب و حسب و مال و جمال و کثرت اولاد و خلوّ (خالی بودن) از عیوب نیست] همانا خداوند [به متّقى از شما و اتقى و به شقی و اشقی] دانا و [به آنچه که علم شما به آن تعلّق نمی‌‌گیرد از بواطن امور شما و قدر استعداد شما و استحقاق شما] آگاه است

اعراب گفتند: ایمان آوردیم {اسلام دخول در تحت احکام قالب است که به محض اقرار زبانی و بیعت عامّهٔ نبویّه حاصل می‌‌شود و آن در حقیقت انقیاد به سلطنت خلقیّه است نه حکومت الهی، و اگر با آن اعتقاد به حکومت الهیّه و انقیاد در قلب باشد اسلام حقیقی می‌‌باشد و در حقیقت مسلم نام می‌‌گیرند وگرنه مسلم ظاهری می‌‌باشند نه حقیقی، و ایمان دخول در تحت احکام قلب است که با بیعت خاصّهٔ ولویّه حاصل می‌‌شود و جز انقیاد قلب برای کسی که بر دست او ایمان آورد نیست، و به عبارتٍ اخری: اسلام حقیقی قبول رسالت است کما اینکه اسلام ظاهری قبول احکام رسالت است، و ایمان قبول احکام نبوّت و ولایت است} بگو: شما ایمان نیاورده‌‌اید و لکن بگویید اسلام آوردیم و ایمان [که همان کیفیّت نازلهٔ از امام با بیعت در قلب مؤمن است] هنوز [برای عدم وقوع این بیعت از شما] در قلوب شما داخل نشده و [لکن] اگر از خداوند و رسولش اطاعت کنید [تا آنکه حقیقت اسلام با طاعت کردن در شما محقّق شود] از اعمالتان [به انفس آن و از اجور آن] چیزی را برای شما کم نمی‌‌گذارد (نقص نمی‌‌کند) که خداوند بسیار آمرزنده [است که زلّات (لغزش‌‌ها) شما را از شما می‌‌آمرزد و به عدم ایمان شما و به اینکه اسلام ظاهر سوای منافع دنیوی نفع نمی‌‌دهد نظر نمی‌‌کند] و مهربان است [که با انواع فضلش بر شما تفضّل می‌‌کند و به عدم استحقاق شما نظر نمی‌‌کند]

جز این نیست که مؤمنان کسانی هستند که به خداوند و رسول او ایمان آورده‌‌اند [یعنی با بیعت خاصّه بیعت کرده‌‌اند که با آن ایمان و دخول در تحت احکام قلب و قبول احکام ولایت حاصل می‌‌شود و بر آن باقی می‌‌مانند تا آنکه آثار ولایت بر آنها ظاهر می‌‌شود و به حدود قلب می‌‌رسند] سپس تردید نکرده‌‌اند و با اموالشان [از اعراض دنیویّه و اعراض نفسانیّه و قوای بدنیّه و وجاهت انسانیّه] و انفسشان [از انانیّاتشان که آن اصل سیّئات (بدی‌‌ها) آنها و شرور آنها است] در راه خدا جهاد کردند، آنان همان راستگویان [خارج شدگان از اعوجاج] هستند

[به اینان که ایمان را بر زبان‌‌هایشان اظهار می‌‌دارند] بگو: آیا شما خداوند را به دین خود آگاه می‌‌سازید و (حال آنکه) خداوند آنچه که در آسمان‌‌ها هست و آنچه که در زمین هست را می‌‌داند و خداوند به هر چیزی دانا است

بر تو منّت می‌‌گذارند که اسلام آورده‌‌اند بگو برای اسلام آوردنتان بر من منّت ننهید [برای اینکه اسلام نعمت برای شما و نه برای من نیست بلکه آن مقدّمه برای ایمان است که آن نعمت برای شما و برای من است] بلکه خداوند بر شما منّت می‌‌نهد [بر شما نعمت می‌‌کند یا آن را به عنوان نعمت بر شما بر می‌‌شمرد] که شما را برای ایمان هدایت کرد [که شما را در اسلام که آن آنچه است که با آن هدایت به ایمان که همان نعمت است داخل کرده است] اگر [در ادّعای اسلام] راستگو می‌‌باشید

همانا خداوند غیب آسمان‌‌ها و زمین [و خفیّات امور شما و صدق نیّات شما و مکمونات شما از قوا و استعدادات مکمونه که به آن خبرت (آگاهی) ندارید] را می‌‌داند و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید بینا است [و اغراض شما را در آنها می‌‌داند].

«ق» {اسم برای خداوند یا برای نبیّ (ص)، یا برای قرآن، یا برای کوه محیط به دنیا است، و آن از کوه‌‌های عالم برزخ یا مثال یا خود عالم برزخ است برای اینکه خلف (پشت) آن عالم مثال است} و قسم به قرآن مجید [که تو البتّه رسول خدا هستی، یا که آنها حتماً برانگیخته می‌‌شوند]

بلکه تعجّب کردند [یعنی تو را تکذیب نکردند برای اینکه آنها تو را به عنوان کاذب یافتند بلکه تو را برای تعجّب خود از رسالت بشر تکذیب کردند] که انذار کننده‌‌ای از آنها نزد آنها آمده است و کافران [به رسالت تو] گفتند این [که آن را از رسالت از خداوند ادّعاء می‌‌کند] چیزی عجیب است

آیا وقتی که مردیم و خاک شدیم [آنگاه زنده می‌‌شویم و بر می‌‌گردیم] آن (زنده شدن بعد از مرگ) بازگشتنی بعید است

همانا آنچه که زمین از آنها می‌‌کاهد را می‌‌دانیم و کتابی پاسدارنده [یعنی حافظ جمیع آنچه که دارند از قوا و اعضاء و حافظ بر اسماء آنها و اعداد آنها و اعمال آنها از خیر و شرّ، یا محفوظ از تغییر و تبدیل] نزد ما هست

بلکه چون نزد آنها آمد حقّ را تکذیب کردند [یعنی تکذیب آنها نسبت به بعث برای وجود برهان علیه (بر آن) نیست، بلکه برای این است که آنها باطل گشته‌‌اند، و باطل حقّ را و از آن رسالت تو و خلافت علیّ (ع) و قرآن و بعث را تصدیق نمی‌‌کند] و آنها در امر مشوّشی (مختلطی) [از اهویهٔ بهیمیّه و استعلاء (برتری طلبی) سبعیّه و حیل (حیله‌‌ها) شیطانیّه هستند یا آنها در امرى مختلط (درآمیزنده) از حال محمّد (ص) هستند و می‌‌گویند که او مجنون یا شاعر یا ساحر یا کاهن است] هستند

آیا [از حدود انفسشان خارج نشده‌‌اند و از نکس (کجی) خود راست نشده‌‌اند] پس به آسمان بالای خود نظر نکرده‌‌اند که چگونه آن را بناء کرده‌‌ایم [به حیثی که بقاء موالید زمین بدون این بناء ممکن نمی‌‌شود] و آن را [با کواکب] زینت داده‌‌ایم [به حیثی که اثر آن به زمین و موالیدش متّصل می‌‌شود و اگر آثار این کواکب نبود بقای آنها ممکن نمی‌‌شد] و [حال آنکه بحسب صورت] شکاف‌‌هایی ندارد [و مثل بناء بانین (بناء کنندگان) از بشر نیست که بر آنان ممکن نمی‌‌شود که بدون فروج (شکاف‌‌ها) بناء کنند و در خلقت آن خلل و نقصی نیست تا برای احدی ممکن شود که بگوید: اگر چنین بود البتّه بهتر می‌‌بود]

و زمین را، آن را [به حیثی] گستراندیم [که زندگی بر آن و انتفاع به آن با زراعات و تجارات و امارات ممکن می‌‌شود] و در آن کوه‌‌های استوار افکندیم و در آن از هر زوجی (صنفی) [گیاهی] شاداب رویاندیم [و با آن انبات (رویانیدن) زندگی کردن شما و زندگی کردن انعام (چهارپایان) شما سهل می‌‌شود و این از محض طبیعت نیست بلکه از مبدئی دانای توانای رحیم حکیم مدبّر است]

به عنوان روشنگر و یادآوری برای هر بندهٔ برگشت کننده [به پروردگارش] است

و از آسمان آبی مبارک (پر برکت) نازل کردیم پس با آن، باغ‌‌ها و دانهٔ درو شونده [که از شأن آن این است که درو شود] رویاندیم

و نخل‌‌های بلند (طوال) که بر آنها غنچه‌‌ها بر هم چیده شده‌‌اند

به عنوان روزی برای بندگان [یعنی با آن شکوفه بعد از بلوغ آن و نُضج (رسیدن میوه) آن به عنوان رزق به بندگان روزی می‌‌دهیم، یا در حالی که شکوفه به عنوان رزق برای بندگان است] و با آن (آب) سرزمین مرده را زنده کردیم همچنین است خروج [بعد از مرگ، پس شما را چه شده که مردن درختان و زمین‌‌ها را از برگ‌‌ها و گیاه و زنده کردن آنها بعد از آن را می‌‌بینید و احیاء بشر بعد از مرگ را انکار می‌‌کنید]

قبل از آنها قوم نوح و اصحاب رسّ تکذیب کردند [که پیامبرشان را در زمین رَسّ (اخفاء، دفن کردن) کردند]

و [قوم] ثمود و [قوم] عاد و [قوم] فرعون و برادران لوط [در معاشرت]

و اصحاب ایکه (قوم شعیب) و قوم تُبّع (پادشاه یمن) همه، رسولان را تکذیب کردند پس وعیدِ من محقّق شد

آیا پس به خلق کردن [بار] اوّل درمانده شدیم [که از اعاده به آن عاجز شویم؟] بلکه آنها در تردید از آفرینش جدید [در اشتباه] هستند [و لذلک خلقت جدید را انکار کرده‌‌اند، نه آنکه آنان بر عدم اعاده برهانی دارند]

و همانا انسان را خلق کرده‌‌ایم و می‌‌دانیم نفس او [از خطرات (خطورات، در معرض مخاطره قرار گرفتن) قلوب او] چه به او وسوسه می‌‌کند و ما از رگ گردن به او نزدیک‌‌تریم

آنوقت که دو دریافت کننده نشسته از راست و از چپ دریافت می‌‌کنند [یعنی ما نزدیکتر به او هستیم وقتی که دو دریافت کننده آنچه را که تلفّظ می‌‌کند و آنچه که آن را انجام می‌‌دهد دریافت می‌‌کنند]

سخنی تلفّظ نمی‌‌کند مگر که رقیبی [بسیار مراقب بر اعمال او] نزد او آماده [برای نوشتن] است

و مستی مرگ [یعنی بیهوشی حاصله به هنگام آن در نفخهٔ اوّل] حقّ را آورد [حقّ را تغییر نمی‌‌دهد تا اماره‌‌ای (نشانه‌‌ای) کاذب باشد]، آن، آنچه است که از آن عدول (فرار) می‌‌کردی

و در آنروز وعید [با نفخهٔ دوّم] در صور دمیده شد

و هر نفسی که با آن سوق دهنده‌‌ای و شهادت دهنده‌‌ای هست آمد {سَائِق ملک موکّل بر انسان است که او را به محشر و به آخرت سوق می‌‌دهد، و او را از وقوف در مواقف باز می‌‌دارد، و شهید ملک موکّل بر او است که در هر موطن با او حاضر می‌‌شود و در جمیع اعمالش حفظ می‌‌کند و بر او شهادت می‌‌دهد}

[حال آنکه] همانا تو [در دنیا] از این در غفلت بوده‌‌ای آنگاه پرده‌‌ات را از تو بر انداختیم [و در این روز می‌‌بینی آنچه که آن را در دنیا نمی‌‌دیدی] و چشم تو امروز تیز [بین] است [و در این روز دقایق آنچه که در دنیا قادر بر دیدن آن نبودی را ببین]

و قرین او [یعنی ملک موکل بر او] گفت این [مکتوب] آنچه است که [آن را بر او نوشته‌‌ام] نزد من آماده [برای اظهار] است

شما دو تا هر کفر ورزندهٔ پر عناد را در جهنّم بیفکنید

منّاع للخیر (بسیار منع بر خیر کنندهٔ) تجاوزکار [که به حدود خداوند تعدّى (تجاوز) می‌‌کند، یا مُعتد (تعدّی کننده) بر بندگان است] تردید افکن [شاکّ (شکّ انداز) دربارهٔ خداوند، یا دربارهٔ رسول او، یا دربارهٔ خلافت خلیفهٔ او] را

که با الله خدای دیگری [از اصنام و کواکب و اهویه] را قرار داد [یا با مظاهر خداوند خلیفهٔ دیگری مثل نمرود و فرعون را در زمین قرار داد] پس شما دو تا او را در عذاب سخت افکنید

قرین او [یعنی شیطان مقیّض (مقدّر شده) بر او] گفت ای پروردگار ما، من او را به طغیان نینداختم و لکن [او خود] در گمراهی دوری [از حقّ] بود [یعنی که او در فطرت ضالّ (گمراه) بود، و او را بر آن اعانت (کمک) کردم نه آنکه گمراهی را برای او پدید آوردم]

[خداوند] گفت نزد من مخاصمه نکنید و وعید را از پیش به شما فرستاده بودم [و آن را نشنیدید و ارتداع (بازایستادن) نکردید پس حجّتی نزد من ندارید]

گفتار [به عذاب بر کسی که عذاب را بر او مسجّل کردم] نزد من تبدیل نمی‌‌شود و من بر بندگان ستمکار نیستم [و بدون سببی کسی را عذاب نمی‌‌کنم و بدون داعی کسی را عفو نمی‌‌کنم]

روزی که به جهنّم می‌‌گوییم که آیا پُر شده‌‌ای؟ و [در جواب] می‌‌گوید آیا بیش از این هست

و برای پرهیزگاران جنّت نزدیک گردانیده شده نه دور

این آنچه است که برای هر بسیار توبه کنندهٔ پاسدارنده [یعنی حافظ خودش از تدنّس (آلوده شدن) به ادناس (کثافات) معاصی، یا محفوظ از معاصی] وعده داده می‌‌شدید

[آن] کسی که به نهان از رحمان بترسد و قلبی منیب [راجع (رجوع کننده) به سوی خداوند] بیاورد

به سلامت [از هر آفتی] در آن داخل شوید که آن روز جاودانگی است

آنچه را که می‌‌خواهند در آنجا برای آنها هست و نزد ما بیشتر [هم] هست [زیرا نزد ما آنچه که به بال (اندیشه) آنها خطور نمی‌‌کند هست تا که آن را بخواهند]

و چه بسیار از مردمان پیشین را که قبل از آنها (قریش یا اهل مکّه) هلاک کردیم آنان [به جهت قوّت] سخت‌‌تر از آنها بودند پس به سرزمین‌‌ها راه جستند آیا گریزگاهی [و مَخلصی از هلاکت] هست (یافتند)؟!

همانا در آن (اخبار یا در آن اهلاک) البتّه یادآوریی هست برای کسی که قلبی داشته باشد یا گوش کند و (حال آنکه) او شهید [یعنی حاضر الذهن نزد گوینده] است

و همانا آسمان‌‌ها و زمین و آنچه که بین آن دو است را در شش روز خلق کردیم و خستگیی به ما نرسید [تا آنکه به استراحت احتیاج پیدا کنیم]

پس به آنچه که [در حقّ خداوند] می‌‌گویند [به آنچه که به جناب (ساحت) او و در حقّ تو و در حقّ علیّ (ع) لایق نمی‌‌شود] صبر کن و قبل از طلوع خورشید و قبل از غروب [یعنی در جمیع اوقات] به ستایش پروردگارت تسبیح کن

و [بعضی] از شب [او را تسبیح کن] و پشت [بعد از] سجده‌‌ها پس او را تسبیح کن

و [تو در حال حاضر به نداى منادى در روز قیامت یا در روز ظهور قائم (ع)] گوش فرا ده {زیرا تو بالفعل نداى آن منادى را برای خروجت از مرقد خویش و شهود قیامتت یا خروج قائم (ع) می‌‌شنوی} روزی که منادی [برای بعث و حساب] از مکانی نزدیک [به همهٔ مردم] نداء می‌‌کند

روزی که صیحه [برای حساب و قیام نزد خداوند، یا صیحۀ قائم یا صیحه به خروج قائم (ع)] را به حقّ می‌‌شنوند آن روز خروج [از مراقد (گورها)] است

همانا ما [در دنیا] زنده می‌‌کنیم و می‌‌میرانیم و محلّ برگشت [در آخرت] به ما است

روزی که زمین به سرعت از آنها شکافته می‌‌شود آن حشری است که بر ما آسان است [و آن در رجعت یا در قیامت است]

ما به آنچه که [در حقّ ما، یا در حقّ تو یا در حقّ علیّ (ع)] می‌‌گویند داناتریم و تو بر آنها مسلّط (زورگو) نیستی پس کسی را که از وعیدِ من خوف می‌‌دارد با قرآن یادآوری کن.

سوگند به باد‌‌های پاشاننده [یعنی بادها، یا زنانی که اولاد می‌‌آورند، یا اسبابی که خلائق را می‌‌پراکند از ملائکه و غیر آنها]

و حمل کنندگان بار سنگین [یعنی ابرهای حامل باران‌‌ها، یا بادهای حامل ابر، یا زنان حامله]

و جاری شوندگان به سهولت (کشتی‌‌ها) [یا باد‌‌های جاری شونده در مهاب (وزیدن‌‌گاه‌‌ها) خود، یا کواکب جاری در مناطق خویش]

و تقسیم کنندگان امر [یعنی ملائکه‌‌ای که ارزاق و باران‌‌ها و غیر آنها را تقسیم می‌‌کنند، یا باد‌‌هایی که باران‌‌ها و ابر‌‌ها را تقسیم می‌‌کنند، یا جمیع آنچه که چیزی را تقسیم می‌‌کند از ملائکه و بادها و انبیاء و اولیاء]

همانا البتّه آنچه [از ثواب و عقاب و حشر و حساب] که وعده داده می‌‌شوید جز راست نیست

و همانا پاداش (جزاء) حتماً واقع می‌‌شود [یا این دین که او آن را ادّعاء می‌‌کند البتّه واقع یعنی حقّ و صدق است]

قسم به آسمان دارندهٔ راه‌‌ها [یعنی مسیر کواکب]

همانا شما [در این دین واقع حقّ] البتّه در گفتاری مختلف هستید [به اینکه بعضی از شما تصدیق می‌‌کند و بعضی از شما تکذیب می‌‌کند، یا با تصدیق و تکذیب دربارهٔ محمّد (ص) و به اینکه او مجنون یا شاعر است یا معَلّم از غیر خود است یا کاهن است، یا دربارهٔ قرآن به اینکه آن سحر و کهانت و رجز و افسانه‌‌های پیشینیان است، یا دربارهٔ علیّ (ع) خلیفهٔ او]

از او منحرف می‌‌شود کسی که منحرف شد [یعنی از دین یا محمّد (ص) یا قرآن یا علیّ (ع) و ولایتش]

کشته باد (مرگ بر) دروغگویان [یعنی لعنت بر گویندگان در دین و خلافت امیر المؤمنین (ع) به ظنّ و تخمین] {استعمال قُتِلَ در لعن برای این است که کسی که خداوند او را لعنت کند او را از حیات انسانی می‌‌کُشد}

کسانی که آنها در غفلت [از آنچه که به آنها ذکر کردیم بحسب فطرتشان از طریق آخرت و نعیم آن، یا از آنچه که در عالم ذرّ به یاد آنها آوردیم، یا از خداوند و از مُنعم و انعام او] سهل انگارند [کسانی که آنها از هر چیزی از جهل و شهوات و غضبات و شیطنت و کبر و عُجب (خودپسندی) و فخر در غفلت هستند]

[از روی استهزاء و انکار] سؤال می‌‌کنند که روز دین (جزاء) کی است؟

روزی است که آنها در آتش دوزخ آزموده می‌‌شوند

فتنهٔ خویش [یعنی عذابتان و حریقتان یا فسادتان در دنیا] را بچشید این است که به آن عجله می‌‌کردید

همانا پرهیزگاران در جنّات و چشمه‌‌سار‌‌ها هستند

دریافت کنندگان آنچه که پروردگار آنان به آنان داده است همانا آنها قبل از آن محسن (نیکوکار) بودند [یا دارای حسن و همان ولایت بودند]

و از شب اندکی را می‌‌خوابیدند

و آنها در سحر‌‌ها طلب آمرزش می‌‌کردند {انسان صغیر مانند انسان کبیر در وجودش شب و روز و خورشید و ماه هست، و شب او مراتب طبعش و نفس حیوانی او است، و روز او مراتب ملکوتش است، و خورشید او عقلش، و ماه او نفسش است که مستضیئه (روشنی یافته) به نور عقل است، و تا انسان از خانهٔ طبع خود و نفسش خارج نشود غفران مَساوی (بدی‌‌ها) او ممکن نمی‌‌شود و اگرچه هر روز هزار بار استغفار کند، و وقتی که از حدود نفس حیوانی‌‌اش خارج شود و به حدود قلبش و عقلش که آن در صغیر به منزله اسحار (سحرها) در کبیر است نزدیک شود با زبان حال خود غفران مَساوی خود را از پروردگارش سؤال (درخواست) می‌‌کند و خداوند او را اجابت می‌‌کند و او را می‌‌آمرزد چه با زبان قال خود سؤال کند یا سؤال نکند}

و در اموالشان حقّی [از منفعت کسب او] برای سائل (درخواست کننده) و محروم هست

و در زمین نشانه‌‌هایی (دلالت کننده‌‌هایی) [بر مُبدء و علم او و قدرت او و عنایت او به خلقش و رأفت او] برای یقین داران هست

و در انفس شما، آیا پس نمی‌‌نگرید

و روزی [خاصّ به شما از حیث انسانیّت شما یا اسباب رزق نباتی شما و ارزاق انسانی] شما و آنچه [از نعیم جنّت] که وعده داده می‌‌شوید در آسمان است {زیرا جنّت و نعیمش در آسمان صوری به معنی این است که آن مظهر برای آن و در آسمان‌‌های عالم ارواح است، زیرا محلّ جنّت و نعیم آخرت عالم ملکوت و جبروت است}

پس قسم به پروردگار آسمان و زمین همانا آن مثل آنچه که سخن می‌‌گویید البتّه حقّ است [یعنی آنچه که وعده داده می‌‌شوید یا رزق بودن و در آسمان بودن آنچه که وعده داده می‌‌شوید، یا که معهود مقصود از هر قصّه و حکایت و همان ولایت، ولایت علیّ (ع) البتّه حقّ است، مثل نطق شما که در آن شکّ نمی‌‌کنید، یا رزق شما در آسمان مثل آنچه که شما نطق می‌‌کنید یعنی معانی غیبی را درک می‌‌کنید است که آن از آسمان به سوی شما نازل می‌‌شود]

آیا حدیث میهمانان گرامی ابراهیم به تو رسیده است

آنوقت که بر او داخل شدند آنگاه گفتند: سلام، [ابراهیم] گفت: سلام [ای] گروه ناشناس [یا در نفس خود گفت: اینان قومى ناشناس برای من هستند]

و [ابراهیم] پنهانی [در خفاء از مهمان‌‌هایش با تعجیل برای پذیرائی] به سوی خانواده‌‌اش رفت و گوساله‌‌ای فربه آورد

پس آن را نزدیک آنها (میهمانان) بُرد، گفت: آیا نمی‌‌خورید

و [ابراهیم] در پنهان از آنها ترسید، [میهمانان] گفتند: نترس [برای اینکه ما رسولان پروردگار تو هستیم] و او (ابراهیم) را به پسری دانا بشارت دادند

پس [ساره] زن او (ابراهیم) [بعد از بشارت] اقبال نمود و در جیغ کشیدنی [یا در جماعت] به روی خود سیلی زد و گفت: من پیرزن و عقیم هستم [یعنی چگونه بزایم و حال آنکه وقت اقتضای سنّ حمل عاقر (نازا) بودم و حالا عجوزی (پیرزنی) گشته‌‌ام که حمل از شأن من نیست]

[میهمانان] گفتند: پروردگار تو این‌‌چنین فرموده [و جز این نیست که از آن به تو خبر می‌‌دهیم]، همانا او همان حکیم دانا است [که دقایق امور را می‌‌داند و امور متقنه را صنع می‌‌کند که غیر او از ادراک آن و صنع آن عاجز می‌‌شود و می‌‌داند که تو عقیم می‌‌باشی و پیرزن گشته‌‌ای و بر زاینده قرار دادن عقیم و دارندهٔ حیض و فرزند قرار دادن پیرزن قادر است]