جزء شمارهٔ ۲۸

همانا خداوند سخن زنی که دربارهٔ زوجش با تو مجادله می‌‌کند و به خداوند شکوه می‌‌برد را شنید، و خداوند گفتگوهای شما دو نفر را می‌‌شنود همانا خداوند شنوا و بینا است

کسانی از شما که از زنان خود ظهار می‌‌کنند [که به زن خود بگویند تو برایم همچون پشت مادرم هستی بدانند] آنها (زنان) مادر آنان نیستند {در جاهلیّت اینگونه بود که وقتی که مرد به اهلش (زوجه‌‌اش) می‌‌گفت: «انت علىّ کظهر امّى» آخر الابد بر او (مرد) حرام می‌‌شد} همانا مادرانشان فقط زن‌‌هایی هستند که آنان را زاییده‌‌اند و البتّه آنان هرآینه سخن باطل منکری (ناپسندی) را می‌‌گویند و همانا خداوند البتّه بخشاینده و بسیار آمرزنده است [که از آنان عفو می‌‌کند و وقتی که توبه کردند بر آنها می‌‌آمرزد]

و کسانی که از زنان خود ظهار می‌‌کنند سپس [برای بار دوّم] به آنچه که گفته‌‌اند بر می‌‌گردند، پس قبل از آنکه همدیگر را مسّ (لمس) کنند آزاد کردن برده‌‌ای [بر عهدهٔ آنان است] شما خود با آن (آزاد کردن برده) وعظ می‌‌شوید [یعنی پند می‌‌گیرید که از مثل آن خودداری کنید]

و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است، پس کسی که [برده‌‌ای] نیابد قبل از آنکه یکدیگر را مسّ (لمس) کنند آنگاه دو ماه پیاپی روزه بدارد {اتّصال چیزی از ماه دوّم به ماه اوّل در صدق تتابع دو ماه کفایت می‌‌کند} پس کسی که استطاعت ندارد پس شصت مسکین را [به قدر سیر شدن آنها] اطعام کند آن [مذکور از عدم حرمت ابدی با ظهار کردن چنانکه در جاهلیّت بوده و جواز رجوع به زنان بعد از ظهار کردن و این ترتیب در خصال (خصلت‌‌ها، ویژگی‌‌ها) کفّاره] برای این است که [تا در شریعت محمّد (ص) رغبت کنید و از آن نفرت (دوری گزیدن) نجوئید برای آنچه از تخفیف که در آن می‌‌بینید و] ایمان آورید به خداوند و رسولش و این حدود [حمایت] خداوند است [که تجاوز از آن جایز نیست] و برای کافران [به خداوند و رسولش (ص) یا برای کافران به این حدود] عذابی دردناک هست

همانا کسانی که با خداوند و رسولش مخالفت می‌‌کنند زبون شده‌‌اند همانطور که کسانی قبل از آنها [از قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم (ع) که با خداوند و رسولش دشمنی کردند] زبون شدند و [بر آنان و بر شما] آیاتی [دالّ بر قدرت خود و حکمت ما، یا دالّ بر صدق ما در وعدۀ ما و وعید ما، یا دالّ بر صدق رسول ما] آشکار [یعنی واضح یا موضح و همان آیات تدوینی یا آیات آفاقی و انفسی] را نازل کرده‌‌ایم و برای کافران [به این آیات یا به خداوند و رسولش (ص)] عذابی خوار کننده هست

روزی که خداوند آنها را جمیعاً بر می‌‌انگیزاند و از آنچه که عمل کرده‌‌اند به آنها خبر می‌‌دهد، خداوند آن (اعمال) را شمرده و [حال آنکه آنها] آن (اعمال) را فراموش کرده‌‌اند و خداوند بر هر چیزی بسیار مشاهده‌‌گر (گواه) است

آیا ندیدی {خطاب بر محمّد (ص) یا بر هر کسی است که خطاب به او منتهی می‌‌شود، و اگر خطاب بر محمّد (ص) باشد پس معنی می‌‌دهد برای تو استغراب (تعجّب کردن) از شهید بودن او بر هر چیزی شایسته نیست برای اینکه تو می‌‌بینی و به آثار احاطۀ علم او تعالی به آنچه که در آسمان‌‌ها و آنچه که در زمین هست نظر می‌‌کنی، و اگر خطاب عامّ باشد آنگاه معنی می‌‌دهد که استغراب برای ظهور آثار احاطۀ علم او تعالی شایسته نیست و شایسته است که هر بیننده‌‌ای برای ظهور آن، آن را ببیند} که خداوند آنچه که در آسمان‌‌ها هست و آنچه که در زمین هست را می‌‌داند هیچ نجوایی {نجوا به معنی سارّه «به او راز گفت» یا «سرّ» (خوشحال کرد) است، مسارّت (راز گفتن) بین دو نفر یا بیشتر می‌‌باشد لکن آن بر حدیث نفس و خطرات (خطورات، در معرض مخاطره قرار گرفتن) قلوب و رؤیای صادق و احلام کاذب اطلاق می‌‌شود برای اینکه آنها مسارّت (راز گفتن) شیطان یا ملک با انسان هستند، و گاهی بر مطلق محاوره اطلاق می‌‌شود} میان سه [نفر] نمی‌‌باشد مگر اینکه او چهارمی آنها است و نه میان پنج [نفر نمی‌‌باشد] مگر آنکه او ششمی آنها است و نه کمتر از آن [عدد باشند] و نه بیشتر جز آن نیست که او با آنها است هر کجا که باشند سپس در روز قیامت به آنچه که عمل می‌‌کرده‌‌اند به آنها خبر می‌‌دهد همانا خداوند به هر چیزی دانا است {دربارۀ ابی عبیدهٔ جرّاح و عبد الرّحمن بن عوف و سالم مولی ابی حذیفهٔ و مغیرهٔ بن شعبهٔ و عدّه‌‌ای دیگر است حیثی که بین خود نوشته‌‌ای نوشتند و با هم عهد کردند و با هم پیمان بستند تا اگر محمّد (ص) درگذشت خلافت و نه نبوّت ابداً در بنی هاشم نباشد}

آیا نگاه نکردی به کسانی که از نجوی کردن [یعنی مُسارّت (در گوشی گفتن) یا محاورت (گفتگو)] نهی شدند سپس بر آنچه که از آن نهی شده بودند بر می‌‌گردند و به گناه و دشمنی و معصیت (نافرمانی) رسول با هم نجوا می‌‌کنند [یعنی با غصب حقّ آل محمّد (ص) و معادات (دشمنی) با آنان و مخالفت با قول رسول (ص) در خود با هم نجوى می‌‌کنند] و وقتی که نزد تو می‌‌آیند [به جهت اظهار دوستیشان بر تو با تحیّات عالیّه با پنهان کردن نفاقشان از تو و از مؤمنین] به آنچه که خداوند با آن به تو تحیّت نگفته [از روی نفاق] به تو تحیّتی می‌‌گویند و در انفس خود [بدون تلفّظی یا در آنچه که بین خودشان بدون اطّلاع دیگران بر آنها است] می‌‌گویند چرا خداوند به آنچه که می‌‌گوییم ما را عذاب نمی‌‌کند {برای اینکه آنها اسلام را قبول کردند و محمّد (ص) را در بیشتر آنچه که او از امر آخرت فرمود تصدیق کردند و لکن او را در خلافت علیّ (ع) تصدیق ننمودند} [حال آنکه] جهنّم بس است که به آن در می‌‌آیند که بد بازگشتگاهی (سرانجامی) است {گفته شده که آیات دربارۀ یهود و منافقین نازل شده که آنان در مابین خود نه مؤمنین نجوی می‌‌کردند و به مؤمنین نظر می‌‌انداختند و با چشمانشان غمزه (اشاره با چشم و ابرو) می‌‌کردند}

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید وقتی که نجوا می‌‌کنید پس به گناه و عدوان و نافرمانی رسول نجوا مکنید [یعنی احوالتان را مراقبت کنید و اگر قوّت میل از خود را به آن دیدید پس بدانید که شما هنوز در شأن بهیمه (ستور، حیوان چهارپا) یا سبع (درنده) یا شیطان هستید، پس با دفع این قوّه از خود نفستان را معالجه کنید] و به نیکی [که همان لازمۀ قوّهٔ عاقلۀ شما است] و تقوا [از قوای سه‌‌گانه] نجوا کنید [یعنی با اجتماع قوّۀ عاقله خویش را قوی سازید و قوای سه‌‌گانۀ خویش را ضعیف نمایید] و از [سخط] خداوند پروا کنید که به او محشور می‌‌شوید

جز این نیست که نجوا از شیطان است [یعنی مطلق نجوا کردن با هم، یعنی نجواى مذکوره و آن نجوا کردن به اثم و عدوان و معصیّت رسول (ص)، یا آن نجواى فاطمه سلام الله علیها و رؤیای او است] تا [شیطان یا تناجى (با هم نجوا کردن)] کسانی که ایمان آورده‌‌اند را محزون کند و چیزی ضرر زننده به آنها نیست مگر به اذن خداوند، و مؤمنین تنها باید بر خداوند توکّل کنند [و به نجواى منافقین، یا به نجواى یهود، یا به احلام (خواب‌‌های شوریده) و رؤیائی که آن را می‌‌بینند و به آن اندوهناک می‌‌شوند محزون نشوند]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید وقتی که به شما گفته می‌‌شود در مجالس جا بدهید پس جا باز کنید که خداوند برای شما فراخ نماید و وقتی که گفته می‌‌شود برخیزید پس برخیزید [یعنی وقتی که در مجالس به شما گفته می‌‌شود جا باز کنید یعنی بعضی از شما به بعضی نچسبید تا آنکه از حرارت هواء و حرارت انضمام (به هم چسبیدن) اذیّت کنید، و وقتی که گفته می‌‌شود در مجالس جا باز کنید به اینکه برای کسی که بعد از شما می‌‌آید مجلس (محل نشستن) را خالی کنید به اینکه بعضی از شما به بعضی بچسبید تا آنکه مجلس برای آتی خالی شود، یا بعضی بعد از زیارتش بر رسول (ص) و قضاء (انجام) وَطَر (خواسته، حاجت)ش از مجلس او بلند شود تا کسی که بعد از او می‌‌آید در مجلس او بنشیند پس فسح (جا باز کردن، فراخ کردن) کنید، و وقتی که گفته می‌‌شود از محلّ نشستنتان بلند شوید پس بلند شوید و به آن غمگین مشوید] که خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده‌‌اند [در دنیا به حُسن صیت (آوازه) و اعزاز (عزیز بودن) از خلق و تبسطّ (بسط یافتن) بر آنها و در آخرت در درجات جنان] و کسانی که به درجاتی علم داده شده‌‌اند را بالا برد {مؤمنین را با رفع (بالا بردن) درجات خاصّ کرد برای اینکه غیر مؤمنین نه درجه و نه رفع دارند برای اینکه اجر عمل مشروط به ایمان است و از بین آنها علماء را برای شرف آنها و علوّ درجاتشان نسبت به مؤمنین با ذکر کردن خاصّ شده‌‌اند} و خداوند به آنچه [از امتثال اوامر او و نواهی او و مخالفت با آن دو] که عمل می‌‌کنید آگاه است

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید وقتی که با رسول نجوا می‌‌کنید پس پیشاپیش نجوایتان صدقه‌‌ای تقدیم کنید آن [تصدّق (صدقه دادن) یا تناجى (با هم نجوا کردن)] برای شما [در نجح (روا داشتن) و در تأثّر به محاورهٔ رسول (ص) داخلتر و] بهتر و [برای انفس شما از رجس (پلیدی) انانیّت و حبّ مال و رغبت در دنیا] پاک‌‌تر است و اگر [صدقه‌‌اى که آن را امام (پیشاپیش) از نجوایتان تقدیم کنید] نیافتید [پس عدم تقدیم به شما ضرر نمی‌‌رساند] پس همانا خداوند بسیار آمرزنده [است که به فضل خویش رجس انانیّات شما را می‌‌بخشد و اگرچه صدقه‌‌اى که در آن کسر انانیّت هست را تصدّق نکنید] و مهربان است [که به نجح مسئول شما و تأثّر شما به محاورت با رسول (ص) بدون تصدّق به شما رحم می‌‌کند]

آیا [بر آنچه که در دستان شما است و از فقر و حاجت] ترسیدید که پیشاپیش نجوایتان صدقاتی تقدیم کنید {در صدقۀ صوری کسری بر انانیّت هست و آن صدقه از انانیّت است، و خشوعی برای قلب هست و آن صدقه دادن از قلب است، و خضوعی از جسد هست و آن تصدّق از آن است، و توجّهی از قوای درّاکه به رسول (ص) و به جهت آخرت هست، و به جهت امتثال از امر خداوند و حرکاتی از قوای عمّاله در جهت آخرت و همان تصدّقات از آنها است} پس آنوقت [تقدیم صدقات را] انجام ندادید و خداوند بر شما توبه (التفات) کرد [به اینکه بر شما در ترک آن رخصت داد] پس [به جهت جبران تقصیر ترک صدقه امام (پیشاپیش) نجوا کردن] اقامهٔ نماز کنید و زکات بدهید [زیرا در نماز توجّهی به آخرت به نحو توجّه در تصدّق است، و در زکات کسری برای انانیّت هست مثل آنچه که در تصدّق امام (پیشاپیش) مناجات (نجوا کردن) هست] و از خداوند و رسولش [در سایر آنچه که آن دو شما را به آن امر کرده‌‌اند و آن دو شما را از آن نهی نموده‌‌اند] اطاعت کنید و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است

آیا ندیدی گروهی را که با کسانی که خداوند بر آنان غضب کرده دوستی کردند؟ {گفته شده: مراد از آنها گروهی از منافقین هواداران یهود بودند و اسرار مؤمنین را به آنان فاش می‌‌کردند و با آنان بر ذکر بدی نبیّ (ص) و مؤمنین اجتماع می‌‌کردند} آنها [برای عدم ایمان باطنیشان] از شما و نه [برای اقرار زبانی آنها به اسلام] از آنها نیستند و [بر عدم مجالست آنان با این گروه، یا عدم استماعشان به ازدراء (بی حرمتی) مؤمنین، یا به قصد تقویت دین] به دروغ سوگند یاد می‌‌کنند و (حال آنکه) آنها می‌‌دانند [که به دروغ سوگند یاد می‌‌کنند]

خداوند برای آنها عذابی سخت مهیّا کرده زیرا آنها آنچه را که عمل می‌‌کردند بد است

سوگندهایشان را [برای دفع ملامت مسلمین و حفظ عِرضشان و مالشان از مسلمین و از کفّار با مسلمین] به عنوان سپر [معنوی با صورت اسلام] گرفتند [و با صدّ کردن قوایشان از طریق قلب و با تشکیک ضعفاء مسلمین و منع کردن از کافران راغب در اسلام، یا غصب کنندگان حقّ آل محمّد (ص) سوگندهای خود را نزد مسلمین به عنوان سپر می‌‌گیرند که با آن ظنّ مسلمین به نفاق خود را دفع کنند و با آن ملامت سرزنش کنندگان بر خود را بر انحراف دفع نمایند، و خلق کثیری را از راه خدا که همان ولایت و همان امیر المؤمنین (ع) است صدّ می‌‌کنند] و از راه خدا باز داشتند پس برای آنان عذابی خوار کننده هست

هرگز اموالشان و نه فرزندانشان از آنها چیزی را از [اغناء (بی‌‌نیازی) از عذاب از] خداوند بی‌‌نیاز نمی‌‌کند آنان اصحاب آتشند آنها در آن ماندگارند

روزی که خداوند آنها را جمیعاً بر انگیزد پس برای او [یعنی برای خداوند در قیامت] سوگند می‌‌خورند همانطور که [در دنیا] برای شما قسم می‌‌خورند و می‌‌پندارند که آنها بر چیزی هستند [حیثی که می‌‌گویند جز این نیست که با آن تقویت دین و نشر سنّت سیّد مرسلین (ص) را خواسته‌‌ایم و برای خداوند سوگند یاد می‌‌کنند به گمان آنها که این اعمال از آنان به عنوان حقّ می‌‌باشد و اینکه خداوند با سوگند خوردن آنان از آنها قبول می‌‌کند] آگاه باشید که آنها همان دروغگویان هستند {هر کسی که متّصف به صفتی شده و امری را طلب کرده اعتقاد می‌‌دارد که اتّصاف او به این صفت محمود (پسندیده) مرضیّ برای خداوند است و طلب او برای آن امر مطلوب مرضیّ است مگر به نادر، همانطور که علمای عامّه که به قیاس و رأی و ظنّ و استحسان که آنها را بدعت نهادند اصلاح دین و حفظ آن را اراده کردند و این نیست جز هدم دین و صدّ بندگان از ائمّه (ع) و علماء می‌‌پندارند که آنها هدایت شده هستند و اینکه آنها مصلحان بر دین و بر بندگان هستند، و اینکه مصیب (درستکار) از آنها دو اجر دارد و مخطی (خطاء کننده) اجری واحد دارد، بلکه مصوّبه (قائلان به تصویب بر این باورند در ارتباط با مسائلی که از سوی شارع دستوری در آن باره نرسیده و حکم معیّنی ندارد، حکم آن تابع ظنّ مجتهد است) از آنها گفته‌‌اند که در آرای آنها خطاء نیست و اینکه حکم خداوند تابع آرای آنان است و هکذا حال در آنها تا امروز ما این می‌‌باشد}

شیطان بر آنها مستولی (چیره) شده [و بر آنها غلبه نموده به حیثی که متمکّن از آنها شده] و ذکر [فطری یا اختیاری] خداوند را از یاد آنها بُرده آنان حزب شیطان هستند، آگاه باشید همانا حزب شیطان همان زیانکاران هستند {برای اتلاف آنها بضاعت خود را که همان فطرت انسانی آنها و مدّت اعمار (عمرها) شریف آنان است و عوض آن و عوض نعیم ابدی که برای فطرت آنها مقرّر بوده و به عنوان عوض برای اعمارشان عذاب مؤبّد (ابدی) را گرفتند}

همانا کسانی که به خداوند و رسولش عناد می‌‌ورزند [و با او غضب می‌‌کنند یا در جنگ با او برمی‌‌خیزند یا با او مخالفت می‌‌کنند] آنها در [جملهٔ] ذلیل‌‌ترین‌‌ها هستند

خداوند نوشته (مقرّر کرده) است که من و رسولانم [در دنیا به حجّت و دین و بر جنود شیاطین که در مملکت آنها بودند] حتماً غلبه می‌‌کنم [و اگرچه بحسب اجسامشان بعضی احیان (وقت‌‌ها) مغلوب گشته‌‌اند] همانا خداوند قوی و غالب است

گروهی که به خداوند و روز آخِر ایمان آورده‌‌اند را [در حالتی] نمی‌‌یابی که با کسانی که با خداوند و رسول او مخالفت می‌‌کنند دوستی کنند اگرچه پدران آنها یا فرزندان آنها یا برادرانشان یا خویشان آنان باشند {و آن برای این است که وقتی که نسبت ایمان به صاحب ایمان ظاهر می‌‌شود و قوّت می‌‌یابد بر نسب جسمانی غلبه می‌‌کند} آنان [کسانی هستند که خداوند] ایمان [و همان صورت داخل شده در قلوب آنان از ولیّ امر آنان] را در قلوب آنها نوشت و با روحی از خود آنها را مؤیّد نمود {مقصود از روح همان ربّ النّوع انسانی است و تأیید او با روح به این است که ملکی از لشکریان این روح را بر او موکّل می‌‌کند که او را تأیید می‌‌کند و او را به آن تسدید (توفیق) می‌‌نماید} و آنها را در جنّت‌‌هایی که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود داخل می‌‌کند، در آنجا جاودان هستند، خداوند از آنها خشنود است و [آنها] از او خشنود هستند {انفحهٔ (مایهٔ) ولایت که در قلوب مؤمنین داخل می‌‌شود همانطور که آن سبب انعقاد قلب بر ایمان می‌‌شود مادّۀ رضوان خداوند از بندگانش می‌‌شود} آنان حزب خدا هستند، بدانید همانا حزب خدا همان رستگارانند {انسان اگر ایمان که همان صورت ولیّ امر او است با بیعت با ولیّ امرش و توبه بر دست او در قلبش داخل شود فعلیّت اخیرۀ او فعلیّت ولیّ امرش می‌‌گردد و ولیّ امر او از جند الله (سرباز خدا) است، و بیعت کننده با این بیعت بواسطهٔ این فعلیّت از جند الله می‌‌گردد، و به وجود خویش و جنود مملکتش و لسان قالش و حالش دین خدا را یاری می‌‌کند، و به فطرتش و به اختیارش با جنود شیطان می‌‌جنگد و با وجود خویش و لسان حالش و گفتارش بندگان خدا را به خداوند دعوت می‌‌کند، و کسی که در جهل و اتّباع شیطان تمکّن یابد از حزب شیطان می‌‌گردد و برای شیطان مثل کسی می‌‌باشد که از حزب الله برای خداوند می‌‌باشد، و کسی که ایمان در قلب او داخل نشده و در اتّباع از شیطان تمکّن نیافته بر او به چیزی از بودن او از لشکریان رحمن یا شیطان حکم نمی‌‌شود کما اینکه بر او به نقمت یا نعمت حکم نمی‌‌شود بلکه او تا اعراف امیدوار به امر خداوند می‌‌باشد، یا او را عذاب می‌‌کند و یا بر او توبه (التفات) می‌‌نماید}.

آنچه که در آسمان‌‌ها هست و آنچه که در زمین هست خداوند را تسبیح می‌‌کنند و او غالب حکیم است

او کسی است که کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیدند را برای اوّلین حشر (کوچ دادن جمعی) از دیارشان اخراج کرد {حشر اخراج جمعی از مکانی به مکانی دیگر است و معنی می‌‌دهد در اوّلین حشر مؤمنین را به سوی آنها، آنان را برای جنگ بیرون آورد، یا در اوّلین حشرشان برای جنگ کردن از قلعه‌‌هایشان، یا به خاطر حشر اوّل آنان به سوی شام یا به سوی خیبر و حشر دوّم آنها به سوی قیامت یا به سوی شام، یا وقت ظهور قائم (ع) از شام، یا به سوی قیامت از شام، یا معنی می‌‌دهد در اوّل حشر و جلائی (ترک وطنی) که در زمان رسول (ص) و بعد از آن جلائی و حشری برای غیر آنان بر دست رسول (ص) واقع شد} گمان نکردید که خارج می‌‌شوند و آنها گمان کردند که قلعه‌‌هایشان برای آنها مانع آنها از [بأس (سختگیری، عذاب)] خداوند است پس خداوند از جایی که نمی‌‌پنداشتند [عذابش را یا بأسش را] به آنها آورد [یا خلیفه‌‌اش نزد آنها آمد] و در دل‌‌هایشان ترس افکند بطوریکه [بنی نضیر] خانه‌‌هایشان را با دستان خود و با دستان مؤمنین خراب می‌‌کردند پس ای دارندگان بصیرت عبرت بگیرید {اعتبار (عبرت گرفتن) عبارت از این است که شخص به امر نیکی یا به امر قبیحی نظر کند و اینکه به عاقبت آن و آنچه که بر آن مترتّب می‌‌شود نظر کند سپس نظر را به خودش معطوف نماید و از قبیح خودداری نماید و در نیکی رغبت نماید}

و اگر خداوند بر آنان جلای (ترک کردن) وطن مقرّر نمی‌‌کرد البتّه آنان را [مثل بنی قریظه] در دنیا عذاب می‌‌کرد و در آخرت برای آنها عذاب آتش هست [یعنی که عذاب آتش در آخرت برای آنها ثابت است اگرچه در دنیا عذاب نشوند]

آن به (سبب) این است که با خداوند و رسولش دشمنی کردند [و عهد او را نبذ (دور انداختن، بی توجّهی کردن) کردند] و کسی که با خداوند دشمنی کند پس همانا خداوند [در دنیا و آخرت او را با عقوبتى شدید عقاب می‌‌کند برای اینکه او] سخت عقوبت کننده است

آنچه از نخل [پست] قطع کردید یا آن را بر ریشه‌‌های آن ایستاده رها کردید پس به اذن خداوند [بود] و تا فاسقان را [با غیظ (خشم) کردن به آنان و حسرتشان بر قطع درختان خرمایشان در حضور آنها] خوار کند

و آنچه را که خداوند از آنها بر رسولش برگشت داد [یعنی آن را به او ردّ کرد] {تمام ماسوی الله مملوک حقّ تعالی شأنه است به نحو مملوکیّت قوای علّامه و عمّاله برای نفس انسانی بلکه به نحو مملوکیّت صور ذهنی برای نفس انسانی، و اینکه انسان هر چه مرتبه‌‌ای از مراتب انسانیّت را ترقّی کند مرتبۀ دانیّه در عین مملوکیّت آن خلیفه برای مرتبهٔ عالیّه است، مثلاً وقتی که انسان از مقام نفس به مقام قلب عروج می‌‌کند مقام نفس به عنوان مملوک برای قلب و در تصرّف در قوا به عنوان خلیفه برای آن می‌‌گردد، و قوا همانطور که آنها مملوکه برای قلب هستند بعد از قلب مملوکه برای نفس هستند و هکذا، و اینکه خدای تعالی مالک بر جمیع ماسوای خود است و بعد از او تعالی عقول به عنوان مالک بر مادون خود هستند، و بعد از آن نفوس کلّیّه مالک هستند، و بعد از آن نفوس جزئیّه مالک هستند، این در نزول است، و امّا در صعود و آن مختصّ به انسان است، پس وقتی که انسان استکمال می‌‌یابد و به عالم ملأ اعلى متّصل می‌‌شود به عنوان مالک بر مادون خود و خلیفهٔ خدا در آنچه که مادون او است می‌‌گردد و هر آنچه که در عالم طبع است پس آن برای خداوند است، و آنچه که برای خداوند است پس آن برای رسولش (ص) می‌‌باشد، و آنچه که برای رسولش (ص) می‌‌باشد پس آن برای ائمّه (ع) است، و آنچه که برای ائمّه (ع) می‌‌باشد پس آن برای شیعۀ آنان مباح است، و آنچه که در دستان اغیار می‌‌باشد پس آن مغصوب (غصب شده) در دستان آنها است، و آنچه که رسول (ص) و ائمّه (ع) و مؤمنین آن را از آنها بگیرند پس آن حقّ آنها است که غصباً از آنها گرفته شده و به اهلش که مالک آن بوده‌‌اند مسترد گردیده و لذلک به عنوان «فيئى» (برگشت شده) نامیده شده} پس [برای به دست آوردن آن] بر آن گلّهٔ اسبانی و نه شترانی را تاخت [و تاز] ندادید و لکن خداوند رسولانش را بر کسی که می‌‌خواهد مسلّط می‌‌کند و خداوند بر هر چیزی بسیار توانا است

آنچه که خداوند از اهل قریه‌‌ها به رسولش بازگرداند پس برای خداوند و برای رسول و برای خویشان [یعنی ذى قرباى رسول (ص)] و یتیمان و مساکین و راه‌‌ماندگان [از قرابات رسول (ص)] است تا در گردش بین اغنیاء از شما نباشد و آنچه که رسول به شما داد [یعنی آنچه که از غنایم بنی نضیر به شما عطاء کرد، یا از مطلق غنائم، یا از مطلق اموال و اوامر] پس آن را بگیرید و آنچه که شما را از آن نهی کرد پس خودداری کنید و [در مخالفت کردن با رسول (ص)] از خداوند بهراسید همانا خداوند سخت عقوبت دهنده است

[و] برای فقرای مهاجری است که از دیارشان و اموالشان اخراج شدند{مراد از مهاجرین کسانی هستند که از مکّه یا سایر بلاد کفر به مدینه مهاجرت کردند یا کسی که از سیّئات به حسنات مهاجرت کرده است، یا کسی که از دار النّفس امّاره به دار النّفس لوّامه و از آن به نفس مطمئنّه که آن دو دار الاسلام هستند، و از آن به قلب که همان دار الایمان است هجرت کرده} [در حالی] که [در آن خروج] فضلی و رضوانی از خداوند را طلب می‌‌کردند {فضل نعم صوری و رسالت و احکام آن و قبول آن است، و رضوان ولایت و آثار آن و قبول آن است} و خداوند و رسولش را یاری می‌‌کردند آنان همان راستگویانند

و کسانی که قبل از آنان (مهاجرین) {مراد کسانی می‌‌باشند که در مکّه ایمان آوردند سپس به مدینه برگشتند و منتظر قدوم محمّد (ص) شدند} در خانه و در ایمان اقامت کردند {کسانی که در خانه‌‌هایشان اقامت نمودند آنها انصار هستند که برای آنها ممکن نشد که از خانه‌‌هایشان برای هجرت رسول (ص) به سوی آنها خارج شوند} کسانی [از مؤمنان مهاجر] را که به سوی آنها هجرت کرده‌‌اند دوست می‌‌دارند {برای اینکه آنها به مهاجران احسان کردند و در خانه‌‌هایشان به آنان اسکان دادند و در اموالشان شریک نمودند} و در سینه‌‌هایشان حاجتی از آنچه که [به آنها] داده شد را نمی‌‌یابند [یعنی مهاجران یا کسانی که در خانه اقامت کردند در انفس آنها حسدی یا غیظی لازم برای حاجت و فقر ناشی شده از آنچه که به مهاجرین داده شد را نمی‌‌یابند] و [مؤمنان مهاجر را] بر خودشان ایثار می‌‌کنند (ترجیح می‌‌دهند) [به اینکه در حظوظ (بهره‌‌ها) نفسانی خود و در افضال (فضل دادن) خداوند بحسب ظاهر و باطن مؤمنین را مقدّم می‌‌دارند] و اگرچه احتیاج شدید (فقر و حاجت) در آنان باشد و کسی که از شُح [بُخل شدید] نفس خود مصون شده [یعنی کسی را که خداوند او را از شحّ نفسش حفظ کرده] پس آنان همان رستگارانند {بخیل کسی است که به آنچه که در دستش است بخل می‌‌ورزد و بر مستحقّش عطاء نمی‌‌کند، و شحیح کسی است که به مال غیر بخل می‌‌ورزد به این معنی که می‌‌خواهد که آنچه که در دست دیگری است برای او باشد و در گرفتن آنچه که در دست دیگران است به حلال یا حرام حیله می‌‌کند}

و کسانی که بعد از آنها آمدند می‌‌گویند [ای] پروردگار ما بر ما و بر برادران ما که در (رتبهٔ) ایمان [یا در اصل ایمان] از ما سبقت گرفتند بیامرز و در قلوب ما بر کسانی که ایمان آورده‌‌اند کینه‌‌ای (حقدی) قرار مده، [ای] پروردگار ما همانا تو رئوف و مهربان هستی [و بندگانت را با رأفتت جواب می‌‌دهی]

آیا ندیدی کسانی را که نفاق ورزیده‌‌اند (عبد الله بن اُبیّ) که به برادرانشان از اهل کتاب که کفر ورزیدند (بنی نضیر) می‌‌گویند اگر [از دیارتان] اخراج شوید حتماً با شما خارج می‌‌شویم و دربارۀ شما ابداً از احدی اطاعت نمی‌‌کنیم [یعنی در جنگ با شما از محمّد (ص) و اصحابش اطاعت نمی‌‌کنیم] و اگر با شما جنگ شود حتماً شما را یاری می‌‌کنیم و خداوند گواهی می‌‌دهد که آنها البتّه دروغگو هستند

اگر اخراج شوند با آنها خارج نمی‌‌شوند و اگر با آنها جنگ شود آنها را یاری نمی‌‌کنند و اگر یاریشان کنند حتماً پشت می‌‌گردانند سپس یاری نمی‌‌شوند

البتّه شما در سینه‌‌های آنها ترسناک‌‌تر از خداوند هستید [برای اینکه آنها از خداوند نمی‌‌ترسند و با او مخالفت می‌‌کنند و از شما می‌‌ترسند و با شما موافقت می‌‌کنند] آن به خاطر این است که آنها گروهی هستند که نمی‌‌فهمند [یعنی علم دینی اخروی ندارند و ادراکات آنها محصور بر ظاهر دنیا است و لذلک از خداوند نمی‌‌ترسند و از شما می‌‌ترسند]

[ای مؤمنان، منافقان و یهود] جمیعاً [برای خوف آنها از شما] با شما نمی‌‌جنگند مگر در قریه‌‌های حصاردار یا از ورای دیوارها، سختگیریشان بین خود شدید است [و لکن برای القاء رعب در قلوبشان بر جنگ کردن با شما جرأت نمی‌‌کنند نه برای ضعف و جبن در آنها]، آنها را جمیع می‌‌پنداری و (حال آنکه) قلوبشان پراکنده است آن به خاطر این است که آنها قومی هستند که تعقّل نمی‌‌کنند [یعنی عقل ندارند، یا به عقولشان درک نمی‌‌کنند، یا به آنچه که صلاحشان در آن است تعقّل نمی‌‌کنند]

[مَثَل آنان در آن] مانند مَثَل کسانی است که قبل از آنها نزدیک هستند {یعنی بنو قینقاع یا کسانی که در بدر کشته شدند یا همهٔ ابناء دنیا} [یعنی در حالی که آنها نزدیک به شما هستند یا زماناً نزدیک هستند] {زیرا کسی که از اهل دنیا باشد حال او این است که اگر در وفاء کردن نفع دنیوی او نباشد به وعده‌‌اش وفاء نمی‌‌کند و کسانی که آنها را مشاهده می‌‌کنند رهبت (ترس) در سینه‌‌هایشان شدیدتر می‌‌باشد از کسانی که آن را مشاهده نمی‌‌کنند} وبال امر خود را چشیدند و [در آخرت] عذابی دردناک دارند

[مَثَل عبد الله بن اُبیّ در غزوۀ بنی نضیر و بنی قینقاع] مانند مَثَل شیطان است آنوقت که به انسان گفت کفر بورز پس چون کفر ورزید گفت همانا من از تو بیزارم همانا من از الله پروردگار عالمیان می‌‌ترسم

پس عاقبت آن دو (شیطان و انسان کافر) بود که آن دو در آتش ماندگار در آن هستند و آن جزای ستمکاران است

ای کسانی که [با بیعت اسلامیّه] ایمان آورده‌‌اید [در ارتکاب مناهی و ترک اوامر قالبیّه، یا در نقض بیعت و نقض عهد] از خداوند بهراسید [یا در شوب (آمیختن) اعمال قالبی با اغراض نفسانی مباح یا غیر مباح از خداوند تقوا (پروا) کنید، یا ای کسانی که با بیعت ایمانیّۀ ولویّه ایمان آوردید در انحراف از طریق قلب از خداوند بترسید، یا از خداوند در نسیان (فراموش کردن) ذکر مأخوذ، یا در نسیان خداوند در جمیع اعمالتان بهراسید، یا ای کسانی که با ایمان شهودی با شهود ملکوت ولیّ امر و نزول سکینه و حضور نزد ولیّ امرتان ایمان آورده‌‌اید در التفات به غیر ولیّ امرتان و التذاذ به غیر شهود جمال او از خداوند تقوا (پروا) کنید زیرا او مهمان عزیز غیور است وقتی که به غیر او نظر کنید یا به لذّتی غیر از لذّت شهود جمال او منصرف شوید در خانه‌‌های قلوب شما اقامت نمی‌‌کند و برای شما حسرت فراق او و ندامت آن باقی می‌‌ماند، یا در نسبت دادن افعال و صفات به خودتان حین حضور شما نزد ولیّ امرتان از خداوند تقوا (پروا) کنید] و نفس باید نظر کند که برای فردا چه اقدامی کرده (پیش فرستاده) {کسی که به اعمال اخرویّهٔ خویش نظر می‌‌کند پس باید به فعلیّت اخیره که همان فعلیّت ولایت است نظر کند تا برای او تمییز بین صحیح آن و فاسد آن و شوب آن و خالص آن، مدخرّ (اندوخته) آن برای فردایش و راجع (بازگشت کننده) آن به نفس و عاجل (اکنون) ممکن شود، زیرا این تمیز امر صعبی (دشواری) است که حاصل نمی‌‌شود مگر برای ناقد بصیر مخلَص} و از خداوند پروا کنید همانا خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است [و مشوب را از خالص تمیز می‌‌دهد]

و مانند کسانی نباشید که [بطور مطلق] خداوند را فراموش کرده‌‌اند [و عملى برای فردا نمی‌‌کنند، یا مانند کسانی نباشید که در آنچه که برای آخرت عمل می‌‌کنند خداوند را فراموش کرده‌‌اند و آن را از حیثی که نمی‌‌فهمند برای دنیا قرار می‌‌دهند] پس انفس آنها، آنها [که همان جهات الهیّهٔ آنها و لطیفهٔ انسانیّهٔ آنان است] فراموش کرد [و آنچه که انجام می‌‌دهند را انجام نمی‌‌دهند مگر برای انفس حیوانی خود، نه برای انفس انسانیشان]، آنان خود فاسق هستند

اصحاب آتش و اصحاب جنّت متساوی نمی‌‌شوند {در قیامت فراموش کنندگان بر انفس خود و متّقین مساوى نمی‌‌شوند برای اینکه فراموش کنندگان اصحاب آتشند و متّقین اصحاب جنّت هستند و اصحاب نار همان زیانکاران معذّب هستند}، اصحاب جنّت همان رستگارانند

اگر این قرآن را بر کوهی نازل می‌‌کردیم البتّه [با وجود صلابتش و عظمتش] از ترس خداوند آن را خاشع و شکافته شده می‌‌دیدی [و ما آن را بر شما نازل کردیم و حال آنکه شما ضعفائی لیّن (نرم) هستید و از خشیّت خداوند خاشع نشدید و نشکافتید] و این مَثل‌‌ها [ی فرضی] را آنها را بر مردم می‌‌زنیم با ترقّب به اینکه [در احوال خویش] تفکّر کنند [و به قساوت خود نظر نمایند و در تلیین (نرم کردن) قلوبشان تدبّر کنند]

او خدایی است که جز او خدایی نیست عالم غیب و شهادت است [یعنی به آنچه که غایب از خلق است و به آنچه که بر آنان مشهود می‌‌باشد عالم است] او رحمان [مُفیض (افاضه کننده، فیض دهنده) بر وجودات و بر کمالات اوّلیّه بر موجودات] و رحیم [مفیض بر کمالات ثانویّه بر انسان] است

او الله است که جز او خدایی نیست [الملک] پادشاهی است القدّوس [بسیار پاک منزّه از کثرات و نسبت دادن افعال و صفات و لحاظ کردن این نسب و حیثیّات] السّلام [سالم از هر نقصی و عیبی و از هر أنحای کثرات و حدود و نسب و اضافات مگر در اعتبار اعتبار کننده‌‌ها] المؤمن [کسی که خلق او از ظلم او ایمن هستند] المُهَیمِن (نگهدار، مؤتمن، تکیه‌‌گاه) العزیز (چیره) الجبّار (جبران کننده) [که هر کسر و نقصی و قصوری و تقصیری از بندگانش یا از سایر خلقش را جبران می‌‌کند، یا عظیم الشأن است] المتکبّر (بسیار بزرگ) [به حیثی که نزد او جلیلی و نه حقیری باقی نمی‌‌ماند]، خداوند از آنچه که شریک می‌‌دارند [از اصنام و کواکب و عناصر و سایر موالید برای عدم بقای چیزی نزد بزرگی او] منزّه است

اوست الله الخالق [که مادّه شیء را در اوّل ایجاد کرد]، البارئ (پدید آورنده) [که او را درست کرد و بر آنچه که شایسته است به او وجود داده] المصوّر (صورت دهنده) [که به کلّ آنها و کلّ اجزاء آنها صُوَری لایق حال آنها عطاء می‌‌کند]، نام‌‌های نیک فقط از آن اوست {اسم اختصاص به اسم لفظی ندارد بلکه هر آنچه که دلالت بر شیئی دیگر بکند آن اسم برای آن شیء است چه دلالت آن وضعیّه باشد یا طبیعیّه یا عقلیّه، و چه دالّ، به عنوان لفظ باشد یا به عنوان معنی یا ذاتی جوهری، و اسم حسن آن است که در اطلاقش بر خداوند و در دلالتش بر او شوب نقص و عدم و حدّ نباشد، و این عبارت افادهٔ حصر اسماء حسنى در او می‌‌کند و آن برای حصر صفات علیا در او است، و به مفهوم مخالف صفتی است که افادۀ عدم جواز اطلاق اسماء سوء بر او را می‌‌کند، و اسماء سوء آنچه که دلالتش یا اطلاقش بر او تعالی باشد به عنوان مستلزم نقص و حدّ است}، آنچه که در آسمان‌‌ها و زمین است او را تسبیح می‌‌کنند و او غالب و حکیم است {تصوّر نمی‌‌شود که اشیاء به عنوان مسبّح او تعالی باشند مگر وقتی که او فعلیّت اخیره برای اشیاء باشد و قوام جمیع اشیاء به او باشد، و این معنی مستلزم جمیع صفات سلبیّه و اضافیّه و حقیقیّهٔ ذات اضافه و حقیقت محضه است}.

ای کسانی که [با بیعت عامّه] ایمان آورده‌‌اید دشمن من و دشمن خود را به عنوان دوست مگیرید که به آنها مودّت افکنید و (حال آنکه) به آنچه از حقّ که به شما آورده کفر ورزیده‌‌اند، رسول و شما را [از مکّه] بیرون می‌‌کنند [برای این] که به خداوند پروردگارتان ایمان آورده‌‌اید اگر به [قصد] جهاد در راه من و طلب خشنودی من خارج شده‌‌اید با آنها در پنهان دوستی می‌‌کنید [یا در سرّ (خفاء) دوستی نشان می‌‌دهید، یا به سبب مودّتی که بین شما و آنها است احوال رسول (ص) را در سرّ به آنان اعلام می‌‌کنید] و (حال آنکه) من آنچه که اخفاء کرده‌‌اید و آنچه که علنی کرده‌‌اید را می‌‌دانم [و رسولم را بر شما مطّلع می‌‌کنم] و کسی از شما که آن را انجام دهد پس همانا راه سواء (راست، درست) [و همان صراط انسانی] را گم کرده است [یعنی از راه درست به سوی راه‌‌های شیطانی گم شده است]

اگر به شما دست بیازند بر شما دشمن می‌‌باشند و دستانشان و زبان‌‌هایشان را به بدی (قتل و ضرب و شتم) به شما بگشایند و دوست دارند که شما [نیز] کفر بورزید

خویشان شما [که به سبب آنها با رسول خدا (ص) مخالفت می‌‌کنید] و نه فرزندان شما هرگز به شما نفع نخواهند رساند در روز قیامت بین شما فاصله می‌‌افتد [یعنی از شدّت هول و خوف بین شما جدایی می‌‌افتد به حیثی که هر کدام از هر کدام فرار می‌‌کند] و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید بینا است [و شما را بر آنچه که عمل کرده‌‌اید مجازات می‌‌کند و نجاتی برای شما از قِبل ارحام شما و نه از قِبل خدای تعالی نیست]

همانا در ابراهیم و کسانی که با او بودند برای شما الگوی خوبی [یعنی اقتداء نیک یا خصلت نیک که شایسته است که به آن اقتداء شود] می‌‌باشد آنوقت که به قوم خود گفتند همانا ما از شما و از آنچه غیر از خداوند بندگی می‌‌کنید برائت جوینده‌‌ایم، از شما کفر (برائت) ورزیدیم (دوری گزیدیم) و دشمنی و بغض بین ما و شما بطور ابدی آشکار شد [یعنی بغض ما بر شما بغض برای خداوند است و بغض شما بر ما بغض برای شیطان است] تا آنکه به خدای یگانه ایمان بیاورید [و در این صورت عداوت، محبّت و الفت می‌‌گردد]، مگر قول ابراهیم به پدرش که حتماً برای تو طلب آمرزش می‌‌کنم و از [قِبل خداوند یا از رحمت یا از عذاب] خداوند، از چیزی برای تو مالک نیستم [ای] پروردگار ما، فقط بر تو توکّل کردیم و به تو برگشتیم و بازگشت (سرانجام) به تو است {توکّل جز با ترک نسبت دادن فعل به نفس نیست، و انابه در این صورت با ترک نسبت دادن صفات می‌‌باشد، و إِلَيْكَ الْمَصِير اشاره به فنای ذات است}

[ای] پروردگار ما، ما را به عنوان فتنه (امتحان) برای کسانی که کفر ورزیده‌‌اند قرار مده [یعنی ما را به عنوان امتحان یا به عنوان گمراهی یا به عنوان اثم یا به عنوان کفر یا به عنوان فضیحت (رسوایی) یا به عنوان عذاب یا به عنوان اضلال قرار مده، یعنی ما را سبب آن برای آنها قرار مده، یا ما را به خاطر عذاب کسانی که کفر ورزیده‌‌اند ممتحن قرار مده، یا به خاطر هدایت یافتن کسانی که کفر ورزیده‌‌اند و به عنوان سبب شدن آنان برای فتنۀ کسانی که کفر ورزیده‌‌اند] و [در آنچه که از ما تفریط شد] ما را بیامرز، [ای] پروردگار ما، همانا تو همان عزیز [غالب منیع (بسیار با مناعت)] و حکیم هستی [که دقایق امور را می‌‌دانی، و صنع را مشتملاً بر غایات دقیق انیق (شگفت‌‌آور) اتقان (استوار کردن) می‌‌کنی]

البتّه همانا برای شما در آنها (ابراهیم و قومش) برای کسی که به خداوند و روز آخر امید می‌‌دارد الگویی نیکو می‌‌باشد و [کسی از شما] که [از تاسّی کردن] روی گرداند [پس به خداوند به چیزی ضرری نمی‌‌رساند و جز این نیست که از روی ترحّم بر شما به شما امر به تاسّی کردن نمود] زیرا خداوند او بی‌‌نیاز و ستوده است [چه حمد شود یا حمد نشود]

چه بسا خداوند بین شما و کسانی از آنها که دشمنی داشته‌‌اید دوستی قرار دهد، و خداوند بسیار توانا [است بر اینکه معادات (به هم دشمنی کردن) و تبرّى (بیزاری جُستن) را به محبّت و موالات (با هم دوستی کردن) تبدیل نماید] و خداوند بسیار آمرزنده است [آنچه که از آنها از معادات شما به جهالتی صادر شده و آنچه که از شما از موالات با آنها به جهالتی صادر شده است را می‌‌بخشد] و مهربان است [که به آنها رحم می‌‌کند و به شما رحم می‌‌کند چه رسد به مغفرت او بر شما]

خداوند شما را از [دوستی کردن با] کسانی که در دین با شما جنگ نکرده‌‌اند و شما را از دیارتان بیرون ننمودند نهی نمی‌‌کند که از آنها بیزاری جویید و به آنها دادگری کنید همانا خداوند دادگران را دوست می‌‌دارد

جز این نیست که خداوند شما را از کسانی که با شما در دین جنگ کردند و شما را از وطنتان اخراج نمودند و بر اخراج شما پشتیبانی کردند نهی می‌‌کند که [کراهت بدارید که] با آنها دوستی کنید و کسانی که با آنها دوستی کنند پس آنان [با وضع ولایت (دوستی کردن) در غیر موضع آن بلکه در موضع عداوت] همان ظالمان هستند

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید وقتی که مؤمنات مهاجر نزد شما می‌‌آیند پس آنها را امتحان کنید [به اینکه موافقت قلوب آنها را بر زبانشان اختبار (آزمون) نمایید به اینکه قسم بخورند که از جهت بغض زوج و نه به جهت رغبت از سرزمینی به سرزمینی دیگر و نه التماس دِینی خارج نشده‌‌اند و جز حبّ بر خداوند خارج نشده‌‌اند] خداوند به ایمان آنها داناتر است [و جز این نیست که به شما به امتحان کردن امر می‌‌کند تا آنکه ایضاً ایمان آنها بر شما ظاهر شود] پس اگر آنها را مؤمنه دانستید پس آنها را به کفّار برمگردانید آنها بر آنان حلال نیستند و آنان بر آنها حلال نیستند و آنچه را که [بر این زن‌‌ها از مهر و غیر آن] انفاق کرده‌‌اند به آنها (کفّار) بدهید و وقتی که اجرت‌‌های (مهریۀ) آنها را به آنها بدهید {مهریه‌‌هایشان را به عنوان اجور (اجرت‌‌ها) نامید، برای اینکه مهریه، اجرت برای بذل بُضع (شرمگاه) است} گناهی بر شما نیست که با آنها نکاح کنید و کافرات را به زناشویی نگه مدارید و [اگر زنی از شما به کفّار ملحق شد] آنچه که انفاق کرده‌‌اید را درخواست کنید و باید آنچه که انفاق کرده‌‌اند را درخواست نمایند [یعنی وقتی که بین شما معاهده می‌‌باشد پس آنچه که شما انفاق کرده‌‌اید را درخواست کنید و آنان نیز باید آنچه که انفاق کرده‌‌اند را درخواست کنند و زنان ملحقات (ملحق شدگان) از آنها به شما را به آنها بر نگردانید و طلب استرداد ملحقات از شما به آنان را نکنید] آن حکم خداوند است که بین شما [به آن] حکم می‌‌کند و خداوند [به مصالح و غایات مترتّبه بر افعال و احکام] بسیار دانا و حکیم است [که فعلی را انجام نمی‌‌دهد مگر به غایات محکمهٔ نافع و حکمى را حکم نمی‌‌کند مگر برای مصالح عدیده و غایاتی شریفه]

و اگر چیزی از شما فوت شد [یعنی یکی] از ازواج شما به سوی کفّار [برگشت] و به شما عاقبت (غنیمت) رسید آنگاه [ای مؤمنین] به کسانی که ازواجشان رفته‌‌اند مثل آنچه که انفاق کرده‌‌اند [از غنیمتی که به شما رسیده] بدهید [یا معنی می‌‌دهد که شما بر زنانی دیگر عاقبت دهید و ای مؤمنان از بیت المال (خزانه) مسلمین به کسانی که ازواجشان رفته‌‌اند آنچه که انفاق کرده‌‌اند را بدهید] و [ای مؤمنین از عدم اعطاء آنچه که انفاق کرده‌‌اند] بهراسید از خداوندی که شما به او مؤمن هستید

ای پیامبر وقتی که مؤمنات [یعنی مذعنات (زنان اذعان کنندگان) یا مشرفات بر اسلام] نزد تو می‌‌آیند که با تو بیعت کنند {چون زمان بعثت رسول خدا (ص) زمان فترت از رسولان (ع) و اندراس (محو شدن، پوسیدگی) از احکام آنها بود و مردم با اخذ از پدران و معلّمین، منتحل بر ملّت خود بودند و بیعت که اصل جملهٔ خیرات می‌‌باشد و شریعتی نبوده و ملّتی (دینی) صدق نکرده مگر با آن، اثر آن مندرسی (محو شده‌‌ای) ممحوّ (نقش و نوشتهٔ پاک شده) از اذهان، بلکه غریبه در انظار آنها و مستهجنه (قبیح) در عقول جزئیّهٔ آنها بود و مردان بعد از مشاهدهٔ این فعلت از رسول خدا (ص) و اخذ بیعت از هر کسی که ارادهٔ اسلام می‌‌کرد یقین کردند که آنها وقتی که ارادهٔ اسلام کنند این فعلت بر ایشان واجب است، و امّا زنان پس مانند این است که وجوب آن بر آنها (زنان) مخفی بود و مانند این است که آنها اعتقاد داشتند که اسلام به این است که بگویند: «لا اله الا الله، محمّد رسول الله» و ندانستند که انسان با این کلمه در امان است و امّا اسلام که جز با بیعت کردن محقّق نمی‌‌شود خدای تعالی چگونگی بیعت آنان را به عنوان تعریض به وجوب آن ایضاً بر آنها (زنان) ظاهر کرد} بنابر اینکه چیزی [از اشیاء یا چیزی از اشراک] را با خداوند شریک نکنند و سرقت نکنند و زنا ندهند و اولاد خود را [با وأد (زنده به گور کردن)] نکشند و بهتانی که آن را بین دستان خود و پاهای خود افتراء می‌‌بندند نیاورند {بطن (شکم) زن که جنین را حمل می‌‌کند بین دو دست است و فرج وی که طفل از آن متولّد می‌‌کند بین دو پایش است، و بهتانی که آنها از آن نهی شدند قذف محصنات و دروغ بر مردم، و اضافت اولاد به ازواج بنابر بطلان است} و از تو در نیکی نافرمانی نکنند [یعنی در آنچه که تو به آن امر کردی تو را عصیان نورزند زیرا معروف جز آن نیست] پس با آنها بیعت کن و از خداوند برای آنها آمرزش بطلب همانا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است {گفته شده پیامبر (ص) با این آیه با کلام با زنان بیعت می‌‌کرد و دست رسول خدا (ص) دست هیچ زنی را مسّ نمی‌‌کرد جز زنی را که او (مؤنّث) را مالک می‌‌شد، و روایت شده که وقتی که با زنان بیعت می‌‌کرد قدح آبی می‌‌خواست و دست خویش را در آن فرو می‌‌برد و می‌‌گفت آنچه را که خدای تعالی آن را فرمود سپس دستش را خارج می‌‌کرد سپس آنها (زنان) دستشان را در آن فرو می‌‌بردند، و گفته شده که او (ص) با آنها از ورای جامه بیعت می‌‌کرد و گفته شده وجه در بیعت زنان با آنکه آنها (زنان) در جنگ‌‌ها از اهل نصرت (یاری رساندن) نیستند همان اخذ عهد از آنها (زنان) به آنچه است که شأن آنها را در دین و انفس و ازواج اصلاح می‌‌نماید}

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید قومی که خداوند بر آنها غضب کرده است را به دوستی مگیرید آنها همانا از آخرت مأیوس شده‌‌اند همانطور که کفّار از اصحاب قبور یأس می‌‌دارند.

آنچه که در آسمان‌‌ها هست و آنچه که در زمین هست خداوند را تسبیح می‌‌کنند و او غالب و حکیم است

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید چرا آنچه که [خود] انجام نمی‌‌دهید را [به دیگران] می‌‌گوئید {و این گفتن اعمّ است از اینکه در احکام الهیّه باشد به اینکه انسان به نحو افتاء یا تقلید حکمی از احکام را بگوید و حال آنکه خودش آن را انجام ندهد، و در امر به معروف و نهی از منکر به این است که به غیر خود امر کند و حال آنکه خودش ایتمار (فرمانبرداری) نکند و نهی کند و خودش انتهاء (خودداری) نکند، و در مواعظ و نصایح به این است که وعظ کند و نصیحت نماید به آنچه که خودش آن را انجام نمی‌‌دهد، و در صنایع و حِرَف (حرفه‌‌ها) این است که صاحب حرفه وقتی که به صاحب صنعت می‌‌گوید که شایسته است که صنعت او چنین و چنان باشد، یا بگوید صنعت وقتی که چنین و چنان باشد مصنوع محکم می‌‌باشد و باقیماندنی می‌‌باشد و خود انجام ندهد}

نزد خداوند منفوری بزرگ است که آنچه را که [خود] انجام نمی‌‌دهید [به دیگران] بگوئید

همانا خداوند دوست می‌‌دارد کسانی را که در راه او [در حالی که] به صف [هستند، صف بسته] پیکار می‌‌کنند مانند اینکه آنها بنایی مرصوص (محکم، اتّصال داده شده به هم) هستند

و [به آنها یاد آوری کن] آنوقتی را که موسی به قومش گفت ای قوم من، چرا مرا می‌‌آزارید و همانا می‌‌دانید که من فرستادهٔ خداوند به سوی شما هستم [تا قبح فعل قوم موسی و غایت آن که مترتّبه بر آن است را به یاد آورند و از ایذاء (آزار دادن) تو یا ایذاء عترت تو بعد از تو ارتداع (خودداری) کنند] و چون [از حقّ] منحرف شدند خداوند قلوب آنان را [از استقامت انسانیّت] منحرف کرد و خداوند مردمان فاسق را هدایت نمی‌‌کند

و [به آنها یاد آوری کن تا به حقّ بودن تو متذکّر شوند و از طاعت تو خارج نشوند] آنوقتی را که عیسی پسر مریم گفت ای بنی اسرائیل همانا من فرستادهٔ خداوند به سوی شما هستم تصدیق کننده‌‌ام بر آنچه از تورات که بین دستانم است و بشارت دهنده‌‌ام به رسولی که بعد از من می‌‌آید اسم او احمد است و چون بیّنات را نزد آنها آورد گفتند این سحری واضح است

و چه کسی ظالم‌‌تر از کسی است که بر خداوند دروغ افتراء بندد و (حال آنکه) او به اسلام دعوت می‌‌شود {ظاهر آن مُنزل (نازل شده) دربارهٔ منکرین محمّد (ص) و رسالت او و معجزات او و قول آنها است که انبیاء (ع) توصیّه کرده‌‌اند که به رسولی ایمان نیاوریم مگر چنین و چنان باشد، به ما گفتند: بعد از ما پیامبری نیست، لکن تعریض به کسی است که بعد از رسول (ص) ادّعاى خلافت کرد و آن را از رسول (ص) یا از خداوند ادّعاء کردند} و خداوند مردمان ستمکار [با وضع ولایت در غیر موضع آن و با ادّعاى خلافت بدون استحقاق] را هدایت نمی‌‌کند

می‌‌خواهند نور خداوند {نور خداوند همان ولایت است} را با دهانشان خاموش کنند و (حال آنکه) خداوند تمام کنندهٔ نور خود است و اگرچه کافران [به ولایت] از آن کراهت دارند

او کسی است که رسولش را به هدایت [یعنی رسالت] و دین حق فرستاد [و اسلام همانچه است که با آن هدایت به سوی امام و ایمان و دین حقّ است] تا که او را بر دین [یعنی بر جنس ادیان و طُرُق مختلفه] همگی غالب نماید {زیرا طُرُق نفس به سوی شیطان بسیار است و حال آنکه طریق الی الله واحد و همان طریق ولایت است} و اگرچه مشرکین [به ولایت] کراهت دارند

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید [یعنی با بیعت عامّه اسلام آورده‌‌اید] آیا شما را به تجارتی که شما را از عذابی دردناک نجات بدهد دلالت کنم؟

[با ایمان خاصّ و بیعت ایمانیّۀ ولویّه] به خداوند و رسول او ایمان بیاورید و در راه خدا با [بذل] اموال خود [که آن همهٔ آنچه است که به انسان نسبت داده می‌‌شود] و انفستان [با بذل آن به حیثی که نه انفسى برای شما باقی بماند و نه آنچه که به انفستان نسبت داده می‌‌شود] جهاد کنید آن برای شما بهتر است اگر می‌‌دانستید [یعنی اگر از اهل علم می‌‌بودید آن را می‌‌دانستید، یا اگر آن را می‌‌دانستید آن را اختیار می‌‌کردید]

تا خداوند گناهان شما را برای شما بیآمرزد و شما را در جنّت‌‌هایی که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود و به مسکن‌‌های پاکی در جنّات عدن [یعنی جنّات اقامت، و آن آخرین جنّات است] داخل کند آن رستگاری بزرگ است

و [خصلت] دیگری که آن را دوست می‌‌دارید، یاری از خداوند و فتح [در دنیا با ظهور قائم (ع)] نزدیک است و به مؤمنین [به ظفر بر لشکریان نفس با ظهور قائم (ع) و نصرت خداوند] بشارت بده

ای کسانی که [با بیعت خاصّهٔ ولویّه] ایمان آورده‌‌اید یاران خداوند باشید همانطور که عیسی پسر مریم به حواریون گفت که چه کسی مرا الی الله یاری می‌‌کند، حواریون گفتند ما یاری کنندگان خداییم و گروهی از بنی اسرائیل ایمان آوردند پس [بعد از قول عیسی ابن مریم (ع)] گروهی [به خداوند بواسطۀ عیسی یا به عیسی (ع) بعد از این گفتار او] کفر ورزیدند پس به کسانی که ایمان آوردند بر [ضدّ] دشمنانشان کمک کردیم و غالب (چیره) گشتند.

آنچه که در آسمان‌‌ها هست و آنچه که در زمین هست خداوند را تسبیح می‌‌کنند پادشاه قدووس (پاک، منزه از هر عیب و نقص) غالب حکیم است

او کسی است که در امّی‌‌ها رسولی را از آنها برانگیخت که آیات او را برای آنها تلاوت کند و آنها را تزکیه نماید و به آنها کتاب و حکمت بیاموزد اگرچه قبلاً البتّه در گمراهی واضحی (بدیهی) بودند

و دیگران از آنها که هنوز به آنها ملحق نشده‌‌اند [و تا روز قیامت به آنها ملحق خواهند شد] و او غالب و حکیم است

آن [بعث رسول (فرستادن رسول) از جنس بشر یا بعث مثل محمّد (ص) که آنان را تزکیه نماید سپس به آنها کتاب و حکمت را تعلیم دهد] فضل خداوند است که آن را به کسی [از امّت‌‌ها] که بخواهد می‌‌دهد {و آن منّتی است از او تعالی بر امّت محمّد (ص) یا آن فضل که همان رسالت و نبوّت است فضل خداوند است که آن را به کسی از افراد بشر که بخواهد می‌‌دهد} و خداوند دارای فضلی بزرگ است [پس زیاده از آن عطاء می‌‌کند یا با دادن رسالت بر مستحقّان چیزی از فضل او کم نمی‌‌شود، یا با بعثت محمّد (ص) در آنان دارای فضل بزرگ بر مردم است]

مَثَل کسانی که تورات به آنها حمل (تکلیف) شد {تورات را انبیائشان آنها حمل کردند و علمائشان به اینکه تورات را به آنها تعلیم دادند و آنها را به عمل کردن به آن مکلّف کردند، و این به عنوان بیان برای حال یهود و ذمّ برای آنان است لکن آن تعریض به منافقین امّت محمّد (ص) است که به علیّ (ع) اقرار نکردند و کسانی که به قرآن عمل نکردند} سپس آن را حمل نکردند [به اینکه به آن عمل نکردند، در کلفت (سختی) حمل و تعب در آن و عدم انتفاع به آن بلکه تضرّر به سنگینی آن و تعب حمل آن] مانند مَثل خری است که کتاب حمل می‌‌کند {پس کسی که قرآن را یاد بگیرد و به آنچه که در آن است عمل نکند از اهل این مَثل باشد} بد است مَثَل این قومی که آیات خداوند را تکذیب کردند [یعنی هر کسی که آیات خداوند را تکذیب کند و هر کس که اهل ملّت (آئین) باشد و وجه الله را اراده نکند از اهل این مَثل می‌‌باشد] و خداوند گروه ظالمان [یعنی تکذیب کنندگان آیات خداوند و محمّلان (حمل کنندگان) کتب آسمانی و غیر حاملین (عاملین) آنها] را هدایت نمی‌‌کند

بگو ای کسانی که یهودی شده‌‌اید اگر می‌‌پندارید که شما اولیاء برای خداوند، نه مردم، هستید پس اگر [در این ادّعا] راستگو می‌‌باشید تمنّای مرگ نمائید {یعنی اگر شما اولیاء برای خداوند هستید پس زندگانی دنیوی حاجب شما از او می‌‌شود و هر محبّی (دوستداری) تمنّای ملاقات محبوب می‌‌کند و مرگ شما را از حجاب خارج می‌‌سازد و شما را به لقاء الله می‌‌رساند}

و آن را به (سبب) آنچه که دستانشان [از معاصی] مقدّم (از پیش مهیّا) نموده است ابداً تمنّا نمی‌‌کنند [برای اینکه آنها فراموش کننده بر خداوند و راضی به حیات دنیا هستند] و خداوند به ستمکاران [یعنی به آنها] دانا است

[به یهود یا به جمیع خلق] بگو همانا مرگی که از آن فرار می‌‌کنید پس همانا آن با شما ملاقات می‌‌کند [و فرار از آن به شما نفع نمی‌‌رساند و لکن فرار شما از آنچه که ضرر می‌‌زند در مابعد آن است] سپس به عالِم غیب و شهادت [یعنی به کسی که جمیع غایبات از مدارک یا جمیع غایبات از خلق و جمیع مشهودات را، یا جمیع آنچه که از شأن آن این است که مشاهده شود را می‌‌داند یا عالم عالم غیب و عالم عالم شهادت است] برگردانده می‌‌شوید آنگاه به آنچه که عمل می‌‌کردید به شما خبر می‌‌دهد [و بحسب آن به شما جزاء داده می‌‌شود]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید وقتی که برای نماز از روز جمعه نداء داده می‌‌شوید آنگاه به ذکر خداوند [یعنی نماز] بکوشید [سرعت بگیرید (بشتابید)] و معامله را ترک کنید [زیرا بیع در این روز خلاف مقتضای این روز است، خصوصاً وقت وصول خورشید به نصف النّهار] آن برای شما بهتر است {زیرا وقتی که هر روزی حقّ آن اداء شود برای شما بهتر می‌‌باشد} اگر می‌‌دانستید [که آن برای شما بهتر است آن را انتخاب می‌‌کردید]

پس وقتی که نماز گزارده شد آنگاه در زمین منتشر شوید و از فضل [صوری] خداوند [با طلب کردن آنچه که از جهت حلال به آن احتیاج دارید، و فضل معنوی خداوند با زیارت اخوان و عیادت مریض‌‌هایشان و تشییع جنازه‌‌هایشان] طلب کنید و خداوند را بسیار ذکر کنید با ترقّب به اینکه شما رستگار شوید {زیرا فلاح (رستگاری) به ذکر است برای اینکه مناط طاعت و معصیت ذکر و غفلت است}

و وقتی که تجارت یا لهوی می‌‌بینند به سوی آن (تجارت) پراکنده می‌‌شوند و تو را ایستاده [در حالی که بر منبر خطاب می‌‌کنی یا در نماز] رها می‌‌کنند [به آنها] بگو آنچه [از نعیم مقیم (ماندنی)] که نزد خداوند است از لهو و از تجارت بهتر است و خداوند بهترین روزی دهنده‌‌ها است.

وقتی که منافقان نزد تو می‌‌آیند می‌‌گویند شهادت می‌‌دهیم که همانا تو البتّه رسول خدایی و خداوند می‌‌داند که تو، البتّه رسول او هستی و خداوند گواهی می‌‌دهد که منافقان البتّه دروغگو هستند {نفاق عبارت از اظهار آنچه است که به آن عقیده نداشته باشی مثل کسانی که بدون اعتقاد به رسالت رسول (ص) یا با شکّ در رسالت او اظهار اسلام نمودند و با بیعت نبویّه بیعت کردند، یا معتقد بودند سپس شکّ و انکار پیشآمد کرد، این بحسب ظاهر و اعتقاد است و گاهی نفاق بحسب اعمال ظاهره بدون موافقت احوال باطنه اعتبار می‌‌شود}

قسم‌‌هایشان را به عنوان سپر [از قتل و اسر (اسارت)] گرفته‌‌اند [و با آن خون‌‌هایشان و اموالشان را حفظ کردند، یا از شتم و لوم (سرزنش) مسلمین آن را به عنوان سپر گرفتند، یا سپر از سوء ظنّ مسلمین به آنها و فرارشان از آنها] و از راه خدا [که همان علی (ع) و ولایت او است] صدّ کردند (بازداشتند یا اعراض کردند) همانا آنها آنچه که عمل می‌‌کردند بد است

آن [دروغ و به عنوان سپر گرفتن ایمان و صدّ (منع کردن) و صدود (مانع شدن) از سبیل الله] به (سبب) این است که آنها ایمان آوردند سپس کفر ورزیدند {و کفر بعد از ایمان ابلغ (بیشتر) و اشدّ (شدیدتر) از کفر اوّل است و کفر نفاق افضح (رسواتر) است} پس بر قلوب آنان مهر نهاده شد [به حیثی که مدخل و مخرج برای ملک و نور در آنها باقی نماند] و (حال آنکه) آنها نمی‌‌فهمند [ادراکی اخروی مؤدّی به ادراک دیگر را درک نمی‌‌کنند]

و وقتی که آنها را می‌‌بینی اجسام آنها [به حسن (زیبایی) آنها و تجمّل آنها به آنچه که با آن تجمّل می‌‌شوند و طراوت آنها و نضارت (شادابی) آنها] تو را متعجّب می‌‌کند و اگر [سخن] بگویند [برای طلاقت (روانی) زبانشان و حلاوت کلامشان] به گفتارشان گوش می‌‌دهی مانند اینکه آنها [در خالی بودنشان از روح و عقل] چوب‌‌هایی [بر دیوار] نهاده شده هستند که [به عنوان ستون برای سقفی یا غیر آن نیستند، برای عدم توکّلشان بر پروردگارشان و جُبن (ترس) آنها و اتّهام آنها دربارۀ مسلمین] هر صدایی را علیهم (بر ضدّ خود) می‌‌پندارند، آنها دشمن هستند، پس از آنها حذر کن خداوند آنها را [از حیات انسانی] کشته است چگونه [از حقّ] بر می‌‌گردند (روی می‌‌گردانند)

و وقتی که به آنها گفته شود که بیایید تا رسول خدا برای شما آمرزش بطلبد [از روی انکار و استکبار] سرهایشان را بر می‌‌گردانند و آنها را می‌‌بینی که صدّ می‌‌کنند (مانع می‌‌شوند یا اعراض می‌‌کنند) و آنها [از اتیان (آمدن) و اعتذار (عذرخواهی) و استغفار (طلب آمرزش)] استکبار کننده‌‌اند

برای آنها طلب آمرزش کنی یا برای آنها طلب آمرزش نکنی بر آنها یکسان است خداوند هرگز آنها را نخواهد آمرزید همانا خداوند مردمان فاسق را [به جنّت یا به حقّ] هدایت نمی‌‌کند

آنها کسانی هستند که می‌‌گویند که به کسانی که نزد رسول خدا هستند انفاق نکنید تا آنکه پراکنده (متفرّق) شوند و (حال آنکه) گنج‌‌های آسمان‌‌ها و زمین برای خداوند است و لکن منافقان [که می‌‌گویند انفاق نکنید تا آنکه متفرّق شوند] نمی‌‌فهمند [یعنی آن را با ادراکی اخروی درک نمی‌‌کنند]

می‌‌گویند قطعاً اگر به مدینه مراجعت کنیم حتماً عزیزتر آنها، ذلیل‌‌تر را بیرون می‌‌کند {از خودشان به عزیزتر و از مؤمنین به ذلیل‌‌تر کنایه کرده‌‌اند} و (حال آنکه) عزّت فقط برای خداوند و برای رسولش و برای مؤمنین است و لکن منافقین نمی‌‌دانند [که عزّت دنیوی و اخروی برای خداوند و نزد خداوند و برای کسانی از حزب الله می‌‌باشد و اگرچه بحسب انظار ظاهری مغلوب می‌‌باشند]

ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید اموال شما و اولاد شما، شما را از ذکر خداوند سرگرم نسازد {زیرا به قلب برای لطافتش بر آن چیره می‌‌شود و اشتغال آن به کثرات خیالی آن را قسیّ می‌‌کند و ذکر خداوند آن را از رین (حجاب دل که موجب کفر و گمراهی است، چرک، زنگ) جلاء می‌‌دهد، پس اگر انسان به اموال و اولاد اشتغال بدارد پس وقتی که ذاکر بر خداوند باشد ذکر جلاء دهنده بر قلب او از رین می‌‌گردد، و وقتی که از ذکر خداوند غافل باشد رین بر قلب او متراکم می‌‌گردد به حیثی که اوّلاً تشکیک می‌‌کند سپس کفر می‌‌ورزد و نفاق می‌‌کند} و کسی که آن را انجام دهد پس آنان [برای اتلاف بضاعتشان و عدم اخذ عوض برای آن] همان زیانکارانند

و قبل از آنکه مرگ به هر کدام از شما فرا رسد از آنچه [از اموال و قوا و اعراض] که به شما روزی داده‌‌ایم [و از نسبت دادن افعال و اوصاف به خودتان، و از انانیّات خویش] انفاق کنید، پس بگوید پروردگارا چرا برای من [اجلم را] تا مدّتی نزدیک به تأخیر نینداختی که [از آنچه که شایسته است که از آن تصدّق کنم] تصدّق کنم و از صالحان شوم

و (حال آنکه) خداوند هرگز نفسی را وقتی که اَجل آن بیاید [یعنی اجل مقدّر می‌‌شود] به تأخیر نخواهد انداخت و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است.

آنچه که در آسمان‌‌ها هست و آنچه که در زمین هست خداوند را تسبیح می‌‌کنند مُلک [یعنی آنچه که شایسته است که مملوک شود] فقط برای او است و ستایش [یعنی آنچه که شایسته است که کامل با آن وصف شود] فقط برای او است و او بر هر چیزی بسیار توانا است [و قدرت دارد بر استنطاق اشیاء با تسبیح]

او کسی است که شما را خلق کرد و [بعضی] از شما کافر و [بعضی] از شما مؤمن هستید [و معنی می‌‌دهد پس کسانی از شما مؤمن به ولایت، و کسانی از شما کافر به ولایت هستید] و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید بینا است

آسمان‌‌ها و زمین را به حقّ خلق کرد [و اسباب آسمان‌‌ها و زمین که ایجاد شما و ابقای شما به آنها است جز بر امر حقّ و غایتی شریف متقن نمی‌‌باشد نه برای این غایات دنیّهٔ (پست) باطله که همان وصول قوای شهویّه و غضبیّه و شیطانیّه با مستلذّات آنها است پس غایات شریف خود را قطع نکنید و ذوات خویش را باطل نسازید] و به شما صورت داد و صورت‌‌های شما را نیکو کرد [تا مقرّب برای او شوید زیرا او شما را خلق کرد و به شما صورت داد مشتمل بر جمیع آنچه که در عالم امر و خلق هست بلکه بر جمیع آنچه که در عالم الهی هست، تا به طرح (افکندن) طواری (نا اهل) از وجوه ذوات خود به شأن او تعالی گردید و به عنوان احقّ به قرب او گردید پس ذوات خود را بدون وصول به غایات خود باطل نکنید] و محلّ بازگشت (سرانجام) [شما] به او است [یعنی آمادگی برای حضور نزد او را طلب کنید و برای وصول به او به أحسن وجوه مهیّا شوید]

آنچه که در آسمان‌‌ها و زمین هست را می‌‌داند و آنچه که پنهان می‌‌کنید و آنچه که علنی می‌‌کنید را می‌‌داند و خداوند به ذات سینه‌‌های شما بسیار دانا است

[ای مردمان] آیا خبر کسانی که قبلاً کفر ورزیده بودند نزد شما نیامد [پس، از احوال آنان عبرت بگیرید و از مثل افعال آنها خودداری نمایید] پس وبال امر خود را [در دنیا] چشیدند [پس از مثل افعال آنها حذر کنید] و [در آخرت] عذابی دردناک دارند

آن به (سبب) این است که رسولانشان بیّنات (دلائل واضح) را نزد آنها می‌‌آوردند [همانطور که رسول شما بیّنات را نزد شما آورد] آنگاه می‌‌گفتند آیا بشری ما را هدایت کند [مثل آنچه که می‌‌گویید اگر خداوند می‌‌خواست که رسولى بفرستد حتماً ملائکه را نازل می‌‌کرد] و [مثل شما به رسولانشان] کفر ورزیدند و [آنها و از بیّنات آنها و از تدبّر دربارهٔ آن] روی گردانیدند و خداوند [از آنها] مستغنی (بی‌‌نیاز) است [یعنی خداوند در مظاهر رسولان آنها (ع) مستغنى است به این معنی که رسولان از آنها و از اعتداد (اعتناء) به آنها بی‌‌نیازند، و از قِبل آنها استعداد قبول ایمان نبوده و از قِبل رسولان دعوتی برای آنان نبوده] و خداوند [از عبادت و ایمان آوردن آنها] غنیّ و [فی نفسه] ستوده است [شناخته شود یا شناخته نشود، ستایش شود یا ستایش نشود]

کسانی که کفر ورزیده‌‌اند پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد بگو بلی و پروردگار من حتماً شما را بر می‌‌انگیزاند سپس از آنچه که عمل کرده‌‌اید به شما حتماً خبر داده می‌‌شود سپس حتماً از آنچه که عمل کرده‌‌اید به شما خبر می‌‌دهد و آن برای خداوند آسان است

پس به خداوند [که به او برانگیخته می‌‌شوید] و رسول او [که طریق ایمان به او را به شما تعلیم می‌‌دهد] و نوری که نازل کردیم {و نور مُنزل همان ولایت علیّ (ع) است که با هر پیامبری به سرّ و با محمّد (ص) به سرّ و جهر (آشکار) بود} ایمان بیاورید [یعنی وقتی که برانگیخته می‌‌شوید پس ایمان بیاورید] {و نور آن است که به ذات خویش ظاهر و غیر خود را ظاهر کند و این حقّ الوجود است، زیرا او به ذات خود ظاهر است به حیثی که آن قدیمی‌‌ترین بدیهیّات و اوّل مدرکات است، و بعد از تعیین مفهوم همان نخستین مسؤلات (سؤال شده‌‌ها) است، و معنی مُظهر اشیاء بودن آن، این است که شیئی از اشیاء ظهوری بر مدرکی از مدارک ندارد مگر به (سبب) وجود، و وجود ظاهر به ذات خود، مُظهر برای غیر خود، همان مشیّتی است که آن فعل حقّ اوّل تعالی است و اضافت او به اشیاء و همان ولایت مطلقه است که جمیع ولایات جزئیّه حِصص (حصّه‌‌ها، قسمت‌‌ها) از آن هستند، و هر موجودی به آن موجود و هر ظاهری به آن ظاهر است، و نور را به امام قبل از اتّصال به امام تفسیر کرده‌‌اند، و آن ایمان داخل در قلب مؤمن با بیعت خاصّهٔ ولویّه است، و با این فعلیّت است که بر مؤمن سالک دقایق اخلاق او ظاهر می‌‌شود که آن باریک‌‌تر از مو و پنهان‌‌تر از راه رفتن مورچهٔ سیاه بر سنگ صاف در شب تاریک است، و مثل این شرک خفی بر او ظاهر می‌‌شود، و امثال این قبل از آن برای او ظاهر نمی‌‌شد، و برای مثل این نور و این ظهور است که مؤمن گاهی خودش را بدتر از هر بدکاری و گناهکارتر از هر گناهکاری می‌‌بیند، و گاهی بر نفس خود به اشدّ بغض غضبناک می‌‌گردد، و برای مثل این ظهور است که دنیا برای او به عنوان زندان می‌‌گردد، این همان ظهور علمی و حالی وجدانی است، و گاهی امام با صورت ملکوتی نورانیش بر سینهٔ سالک ظاهر می‌‌شود و این ظهور همان ظهور قائم (ع) در عالم صغیر است و در این هنگام است که زمین وجود سالک به نور پروردگارش روشن می‌‌شود اشراقی (روشنایی) شدیدتر از اشراق زمین عالم کبیر با نور آفتاب و برای شدّت روشنایی در آن کجی و نه ناهمواری نمی‌‌بینی و در آنروز اخبارش را حدیث می‌‌کند و سنگینی‌‌هایش را خارج می‌‌کند پس بر شما است به اتّصال به این نور، که اگر امام با صورت ملکوتی خویش بر شما ظاهر نشود پس اقّلی از ظهور رذایل و خصایل به نور او و نه اقلّی از ادراک قبح رذایل سپس انزجار از آنها و ادراک حُسن خصایل سپس رغبت در آنها و طلب برای آنها برای شما نیست} و خداوند به آنچه که عمل می‌‌کنید آگاه است

روزی که شما را برای روز جمع، جمع می‌‌کند آن روز تغابن [به معنی یکدیگر را به زیان افکندن، افسوس همدیگر را خوردن، به هم حسرت خوردن] است [روز ظهور غبن مغبون (افسوس خوردن زیان دیده)، یا روز غبن (حسرت خوردن) اهل آتش به اهل جنّت در جنّت، با نزول آنها در منازل اهل آتش] و کسی که به خداوند ایمان آورد و عمل صالح کند [هر صالحى که باشد تا آنکه با عملى صالح آنچه که صحّت ایمان او است را ظاهر نماید، یا به صالحى عظیم که همان قبول ولایت با بیعت خاصّهٔ ولویّه است عمل کند] سیّئات او را از او می‌‌پوشاند و او را در جنّت‌‌هایی داخل می‌‌کند که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود، در آنجا بطور ابد ماندگارند، آن رستگاری عظیم است

و کسانی که کفر ورزیده‌‌اند و آیات ما را دروغ شمردند آنان اصحاب آتش هستند، در آن ماندگارند و بد بازگشتگاهی (سرانجامی) است

مصیبتی جز به اجازۀ خداوند اصابت نمی‌‌کند {و جز برای حکمت تکمیل (کامل کردن) مؤمن نیست، و مصیبت کافر یا کفر او به استعداد سابق او و نقمت برای او می‌‌باشد} و کسی که [با بیعت عامّه] به خداوند ایمان بیاورد قلبش را [برای ایمان خاصّ و بیعت خاصّه] هدایت می‌‌کند [یا کسی که با بیعت خاصّه به خداوند ایمان می‌‌آورد قلبش را به سوی علم به اینکه اصابت مصیبت‌‌ها جز به اذن خداوند نیست هدایت می‌‌کند] و خداوند به هر چیزی دانا است [و قلوب و ایمان آن و سایر احوال آن را می‌‌داند]

از خداوند اطاعت کنید و از رسول [در جمیع آنچه که آن دو آن را به شما گفته‌‌اند یا در خصوص ولایت علیّ (ع)] اطاعت کنید {مقصود از طاعت خداوند و رسولش (ص) در سایر آنچه که رسول او (ص) امر کرد انتهاء طاعت به قبول ولایت است، برای اینکه آن منظور از هر منظوری، و مطلوب از هر مطلوب است} پس اگر [از خداوند و رسولش] روی بگردانید [پس شینی (زشتی) از آن بر او ایراد (وارد) نمی‌‌شود] پس جز این نیست که بر [عهدهٔ] رسول ما فقط رساندن واضح است [و همانا رسالت خویش یا احکام رسالتش یا ولایت خلیفه‌‌اش را رساند]

الله، خدایی جز او نیست و مؤمنین تنها باید بر خداوند توکّل کنند

{اشتغال به کثرات بطور مطلق به عنوان مانع برای قلب از توجّه به خداوند و اشتغال به طریق ولایت است و ایمان به نور که همان ولایت می‌‌باشد امری مهم مرغوبً فیه می‌‌باشد، و اشتغال به آنچه که قلب از کثرات متعلّقاً به می‌‌باشد خصوصاً ازواج و اولاد که برای شدّت تعلّق قلب به آن دو شدیدترین منع و بیشترین تأثیر در آنباره می‌‌باشند به مؤمنین از روی لطف به آنها نداء داد و آنان را از تعلّق به آن دو تحذیر نمود، سپس آنها را به عطوفت بر آن دو امر نمود و فرمود:} ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید همانا [بعضی] از ازواج شما و اولاد شما دشمن شما هستند [یعنی که بعضی از اولاد و ازواج در امر آخرت شما معین (کمک کننده) می‌‌باشند و در آن دوستدار شما می‌‌باشند، لکن بعضی دیگر در امر آخرت شما دشمنان شما می‌‌باشند] پس از آنها حذر کنید [و در جهت رضای آنها با امر خداوند مخالفت نکنید و لکن آنها را به خودشان رها نکنید و برای آنها نزد خداوند دعاء کنید و از خداوند برای آنها طلب مغفرت نمایید] و اگر [از بدی‌‌های آنها] عفو کنید و [با تطهیر قلوب از حقد (کینهٔ پنهان در دل) بر آنها] پاک کنید و بیامرزید [خداوند بر شما می‌‌آمرزد و به شما رحم می‌‌کند، یا بر شما و بر آنها می‌‌آمرزد و به شما و به آنها رحم می‌‌کند] زیرا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است

جز این نیست که اموال شما و اولاد شما [که خداوند امر به حفظ آنان کرده است] به عنوان فتنه [یعنی به عنوان اختبار (امتحان) یا فساد یا به عنوان عذاب برای شما] هستند و خداوند است که پاداشی بزرگ تنها نزد او است [برای کسی که طاعت خداوند را بر محبّت اموال و اولاد برگزیده است، یا برای کسی که آن دو را به امر خداوند و توجّه به آن دو برای خداوند حفظ نمود و مشقّت‌‌های حفظ آن دو و مشقّت‌‌های تربیت اولاد و تنمیهٔ (نموّ دادن) اموال را برای خداوند تحمّل نمود]

و با آنچه که استطاعت دارید {زیرا خداوند نفسی را جز به وُسع آن تکلیف نمی‌‌کند} [در تعلّق قلب به کثرات و در ترک کثرات و طرح (دور انداختن) آنها و در انتقام از ازواج و اولاد یا حقد نسبت به آنها، یا وقتی که خداوند است که پاداش بزرگ نزد او می‌‌باشد پس در جمیع اوامر او و نواهی او] از خداوند پروا کنید و [از او اوامر او و نواهی او را بر زبان‌‌های خلفایش] بشنوید و اطاعت کنید [از رسول او (ص)] و [از اموال خود و اعراض خود و قوای خود و نسبت دادن افعال و اوصاف به خودتان و انانیّاتتان] انفاق کنید که برای خود شما بهتر است و کسانی که از بخل نفس خود محفوظ شده‌‌اند پس آنان همان رستگاران هستند

اگر با قرضی نیک به خداوند قرض بدهید آن را برای شما مضاعف می‌‌کند و بر شما می‌‌آمرزد و خداوند بسیار سپاسگزار [است و مقتضای شکور بودن او این است که برای مُقرض عوض قرضش را مضاعف می‌‌کند] و بردبار است [که در مؤاخذت کسی که قرض ندهد عجله نمی‌‌کند]

دانای غیب و شهادت غالب و حکیم است.

ای پیامبر وقتی که زنان را طلاق می‌‌دهید پس آنها را در عدّۀ (طهر) آنها طلاق دهید و عدّه را احصاء (شمارش) کنید [یعنی مدّت تربّص (انتظار) را و آن سه مرتبه قروء (حیض شدن، پاک شدن از حیض) در ذات الأقراء (دارای عادت متعارف که هر ماه یکبار خون می‌‌بیند)، و سه ماه در ذات الأشهر (در سنّ حیض دیدن هستند ولی به دلایلی حیض نمی‌‌شوند)، و وضع حمل در حامل است] و از الله پروردگارتان [در تضییق (تنگ گرفتن، سختگیری) بر آنها] بهراسید [که آنها را مضطر (ناچار) به فداء (باز خرید) برای طلاق نمایید، یا در تطویل (طولانی کردن) مدّت و عدّه، یا در حبس آنها بعد از عدّه، یا در طلاق ندادن آنها و ابقای آنها بطور بلاقسامه]، آنها را [بعد از طلاق تا عدّۀ آنها منقضی شود] از خانه‌‌هایشان اخراج نکنید [تا شاید خداوند بین آنها (زنان) و ازواجشان تعاطفی و الفتی قرار دهد] و [خودشان هم] نباید خارج شوند {در روایت است که جز این نیست که با آن معنی می‌‌دهد که طلاق داده شده را بعد از طلاق دادن طلاق دهد و این است که بیرون نشود و بیرون نرود تا آنکه بار سوّم طلاق بدهد، پس وقتی که طلاق سوّم داد پس از او (مرد) جدا می‌‌شود و نفقه ندارد، و زنی را که مرد او را با طلاق دادن طلاق می‌‌دهد سپس او (زن) را دع (رها کردن) می‌‌کند تا آنکه اجل او (زن) بگذرد پس او (زن) نیز در منزل زوجش می‌‌نشیند و نفقه و سکنی دارد تا آنکه عدّه‌‌اش تمام شود} مگر آنکه زشتی آشکاری بیاورد {مراد از فاحشه در اینجا زنا یا اذیّت او (زن) بر اهل مرد و سوء خُلق او (زن)، یا اِشراف او (زن) بر مردان، یا سلاطت او (سلیطه بودن یا بد زبانی و زبان درازی و سلطه جو بودن زن) بر زوج خود، یا مساحقۀ (آمیزش دو زن) او است} و این حدود [یعنی قرقگاه او و احکام مقرّرهٔ] خداوند [بر بندگانش] است و کسی که از حدود خداوند تجاوز کند پس همانا به خودش ستم کرده است، تو نمی‌‌دانی [ای مخاطب] شاید که خداوند بعد از آن [طلاق یا بعد از آن بقاء (باقی ماندن) در خانه‌‌های ازواجشان] امری [یعنی رغبت زوج در مطلّقه و رجوع او به وی (زن)] را پدید آورد {و این همان علّت تربّص (انتظار) و عدم خروج از خانه‌‌هایشان (مؤنّث) است}

پس وقتی که [قارین (ذات الأقراء یعنی زنانی که دارای عادت متعارف هستند که هر ماه یکبار خون می‌‌بیند و ذات الأشهر یعنی زنانی که در سنّ حیض دیدن هستند ولی حیض نمی‌‌شوند یعنی به دلایلی نظیر بیماری یا شیر دادن یا غیره عادت ماهیانه ندارند)] به اجل خود (آخر مدّتشان) می‌‌رسند پس آنها را به نیکی نگهدارید [یعنی به آنها رجوع کنید و آنها را در خانه‌‌هایتان نگهدارید با اینکه با صحبت (همنشینی) آنها و قسامۀ آنها احسان می‌‌کنید] یا از آنها به نیکی جدا شوید [به نحوی که عقل و عرف آن را نیک بشمارد به اینکه آنها (زنان) را دعوت کنید که از خانهٔ شما خارج شوند و با غیر شما ازدواج نمایند] و دارندگان عدل از میان خود را [بر طلاق یا بر طلاق و بر امساک (نگهداشتن) یعنی رجوع به آنها (زنان)] شاهد بگیرید و [ای شهود] شهادت را برای [طلب مرضات (خشنودی)] خداوند اقامه نمایید [نه برای رضای مشهود له، یا برای اعراض و اغراض دنیوی]، آن [امر به طلاق در طهر و احصاء عدّه و عدم اخراج مطلّقات و امساک به معروف یا مفارقت به معروف] به کسی که به خداوند و روز آخر ایمان آورده پند داده می‌‌شود [زیرا او بر حکمت‌‌های آن و مصالح آن ملتفت است و طالب این است که از اوامر خداوند ایتمار (فرمانبرداری) کند] و کسی که [در خلاف کردن اوامر او و نواهی او و تجاوز از حدود او] از خداوند پروا نماید خداوند برای او محلّ خروجی [از شبهات دنیا و از غَمَرات (دشواری‌‌ها) مرگ و شدائد در روز قیامت و از هر فتنه و از هر بلیّه در دنیا یا آخرت] قرار می‌‌دهد

و از جایی که گمان نمی‌‌برد به او روزی می‌‌دهد و کسی که [در امور دنیایش و آخرتش] بر خداوند توکّل نماید {توکل عبارت از خروج از ارادۀ نفس و انتفاع او و ایتمار به امر خداوند بدون نظر به غایت نافعه از امر او تعالی و امتثال او برای نفس است} پس او [برای کمال علم او و قدرت او و احاطۀ او] وی را کفایت می‌‌کند زیرا خداوند [به آنچه که می‌‌خواهد بدون مانعی که او را منع کند و بدون عجز بر آن] امرش را رساننده است همانا خداوند برای هر چیزی قدری (اندازه‌‌ای) قرار داده است [و لذلک به کفایت امور متوکّلین عجله نمی‌‌کند]

و از زنان شما کسانی که [با انقطاع حیض از آنها برای مرضی یا از جهت حمل یا برای کبَر (مُسن بودن) لکن کبَر آنها به پنجاه یا شصت نرسیده، یا رسیدن آنها مشکوکاً فیه می‌‌باشد] از حیض شدن مأیوس می‌‌شوند، [و امّا کسانی که به سبب رسیدن به پنجاه یا شصت از حیض شدن مأیوس می‌‌شوند پس نباید بعد از تفریق سه ماه صبر کنند و اصلاً نباید عدّۀ طلاق را بشمارند]، اگر [در مُسن بودن آنها و رسیدن آنها به سنّ کسی که حیض نمی‌‌شود] تردید کردید پس عدّۀ آنها سه ماه است و کسانی که [اکنون] حیض نشده‌‌اند [و لکن آنها به سنّ کسی که حیض می‌‌شود رسیده‌‌اند پس عدّۀ آنها سه ماه است مثل کسانی که حیض آنها قطع شده و به پنجاه یا شصت نرسیده‌‌اند] و بارداران مدّت آنها [یعنی مدّت عدّۀ آنها یا آخر عدّۀ آنها زمانی] است که وضع حمل کنند و کسی که [در امر زنان، یا در احکام طلاق، یا در رفق (مدارا کردن) با آنها و عدم اقدام بر طلاق، یا در مطلق احکام خداوند] از خداوند پروا کند از امر او [در دنیا یا در دنیا و آخرت] برای او آسانی قرار می‌‌دهد

آن [مذکور از امر زنان یا از امر طلاق و عدّه] امر خداوند است [یعنی حکم او است] که آن را به شما نازل کرده و کسی که از خداوند پروا کند گناهانش [که قبل از تقوا یا از روی خطاء از او واقع شده است] را از او می‌‌پوشاند و [در آخرت] پاداش را برای او بزرگ می‌‌دارد

آنها [یعنی مطلّقات که از خانه‌‌های شما خارج نشوند] را از حیثی (در جایی) که خود سکونت دارید از یافتهٔ خود [از آنچه که برای سکناى خود می‌‌یابید] اسکان دهید [یعنی مساکن آنها (مؤنّث) را پست‌‌تر از مساکن خویش قرار ندهید] و به آنها [در سکنی یا از جهتی دیگر غیر از سکنى] ضرر نرسانید تا بر آنها تنگ بگیرید [و آنها (مؤنّث) را وادار به خروج از مساکن خود نمائید] و اگر باردار باشند پس بر آنها انفاق کنید تا وضع حمل کنند [یعنی که رجعیّات (زنان مطلّقه رجعی، مرد حقّ رجوع دارد) که بقاء در خانهٔ زوج بر آنها هست نفقه دارند و بائنات (زنان مطلّقه بائن، مرد حقّ رجوع ندارد) نفقه ندارند مگر آنکه حامله باشند و تا آنکه وضع حمل کنند نفقه دارند] پس اگر [بعد از وضع حمل و انقطاع علاقهٔ نکاح] برای شما [به اولاد شما] شیر دهند پس اجور (اجرهای) آنها را [بر ارضاع (شیر دادن) برای شما] به آنها بدهید و بین خود به نیکی مشاوره کنید [یعنی باید بعضی از شما بعضی را در ارضاع و در دادن اجرت به نیکی امر کند] و اگر با هم به سختی افتادید [یعنی در مضایقه افتادید ای پدران از اتمام اجرت و ایفای آنچه از اجرت که آن حقّ مادران است، و ای مادران از مساهله (سهل انگاری) در مقدار اجرت] پس شیرده دیگری برای او طلب کنید {به عنوان عتاب بر پدران است بر مضایقه کردن در اجرت و مقدار آن، و بر مادران بر مضایقۀ مزبوره}

باید دارا [متناسب] از سعۀ خویش انفاق نماید و کسی که رزقش بر او تنگ شده پس باید از آنچه که خداوند به او داده انفاق کند [بر آنچه شایسته است که بر آن انفاق شود از نفس و اولاد و پدران و ازواج و سایر کسانی که زیر دست آنها هستند از بردگان و کنیزان و خدم و مطلّقات رجعی و بائنات حامله، یا باید بر مطلّقات رجعی و بائنات حامله نفقه دهد، یا بر بائنات حامله، یا بر بائنات خارج از عدّۀ مرضعه (شیر دهنده) بر اولاد]، {طلاق در فقه به طلاق بدعی به معنی بدعت حرام و سُنّی به معنی سنّت مشروعه تقسیم می‌‌شود. طلاق بدعی طلاقی است که خلاف شرایط مقرّره در شرع انجام گرفته باشد و اگر این نوع طلاق واقع شود باطل است مانند طلاق حائض. طلاق سُنّی طلاقی است که مطابق احکام مقرّرهٔ شرعی انجام شده باشد و بر دو نوع طلاق باین که مرد در آن حقّ رجوع ندارد و طلاق رجعی که مرد در آن حقّ رجوع در زمان عدّه را دارد تقسیم می‌‌شود. در طلاق باین و در صورت تمایل مرد و زن به زندگی مشترک، نیاز به نکاح و عقد جدید است؛ مانند طلاق قبل از نزدیکی، طلاق یائسه، طلاق خُلع یعنی طلاق دادن زوجه توسط زوج در ازای گرفتن مالی معیّن (فدیه) از زوجه با کراهت وی از زوج، طلاق مبارات یعنی زن از شوهر تنفّر دارد و حاضر می‌‌شود با پرداخت پول از قید زوجیّت وی رها شود. در مبارات تنفّر دو جانبه است، طلاق سوّم که بعد از سه وصلت باشد و پس از هر کدام طلاق محقّق شده باشد و اعمّ است از اینکه وصلت ناشی از رجوع در زمان طلاق رجعی یا از نکاح جدید باشد. در طلاق رجعی در زمان عدّهٔ زن، مرد می‌‌تواند بدون نکاح جدید از طلاق رجوع کند و به زناشوئی با زوجه ادامه دهد} خداوند نفسی را جز آنچه که به آن داده تکلیف نمی‌‌کند، خداوند بزودی بعد از عسر (تنگی) [و ضیق در معیشت] آسانی [و وسعت در معیشت] قرار خواهد داد

و چه بسیار از قریه‌‌ها که از امر پروردگارشان و رسولانش سرپیچیدند پس آنها را با حساب کردنی شدید (دقیق) محاسب شدیم [و کسی که خداوند او را مداقّه نماید پس گریزی ندارد] و با عذابی ناپسند (ناشناس) [که احدی برای عظمت آن، آن را نشناسد] آنها را عذاب کردیم

پس وبال کارشان را چشیدند و عاقبت کارشان زیانکاری (ضایع شدن بر اصل بضاعت) بود

خداوند برای آنها [در دنیا یا در قیامت و بعد از آن] عذابی شدید مهیّا کرده، پس ای خردمندان، کسانی که [با بیعت خاصّهٔ ولویّه و دخول ایمان بواسطهٔ آن در قلوبشان] که ایمان آورده‌‌اند، از خداوند پروا کنید همانا خداوند به شما ذکر را نازل کرده

رسولی که آیات روشن خداوند را بر شما تلاوت کند تا کسانی که [با بیعت عامّه یا خاصّه] ایمان آورده‌‌اند و [با وفاء کردن به شروط مأخوذه در دو بیعت] عمل صالح کرده‌‌اند را از تاریکی‌‌ها به نور خارج کند و کسی که به خداوند ایمان بیاورد و عمل صالح کند او را در جنّت‌‌هایی داخل می‌‌کند که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود، همانا خداوند برای او در آنجا رزقی را احسان کرده است بطور ابدی ماندگارند

خداوند است که هفت آسمان را و از زمین [در عدد] مثل آنها را خلق کرده {زمین اوّل همان هیولی اوّل است، و دوّم امتداد جسمانی، و سوّم بسائط عنصری، و چهارم مادّۀ جمادی، و پنجم مادّۀ نباتی، و ششم مادّۀ حیوانی، و هفتم مادّۀ بشری است؛ یا اوّلی عالم مثال سفلی، و دوّم عالم موادّ، و سوّم عالم طبایع، و چهارم عالم نفوس نباتی، و پنجم عالم نفوس حیوانی، و ششم عالم نفوس بشری، و هفتم عالم مثال علوی است} که امر [پیوسته] بین آنها نازل می‌‌شود تا بدانید که خداوند بر هر چیزی بسیار توانا است و اینکه خداوند به [لحاظ] علم به هر چیزی احاطه دارد.

ای پیامبر چرا آنچه که خداوند بر تو حلال کرده را تحریم می‌‌کنی که رضایت ازواجت را طلب کنی و خداوند بسیار آمرزنده [است که بر شما آنچه که از ایمان (سوگند) شما به شما ملحق شده را می‌‌آمرزد] و مهربان است [و بعد از مغفرت به شما رحم می‌‌کند]

خداوند حلال کردن سوگندهایتان را بر شما فرض (واجب، یا مقدّر یا ثبت) کرده و خداوند مولای شما است [و او سزاوارتر به استرضاء (طلب رضایت) است] و او [به مصالح شما] بسیار دانا [است، و وقتی که می‌‌گوید سوگندهایتان را با کفّاره تحلیل کنید پس تحلیل کنید] و حکیم است [که در فعال خود و اقوال خود و برای شما تشریع نمی‌‌کند و به شما امر نمی‌‌کند و شما را نهی نمی‌‌کند مگر به آنچه که در آن مصالح (مصلحت‌‌ها) و غایات شریفهٔ انیقه (شگفت‌‌آور) هست] {مثل این عتاب دلالت می‌‌کند بر کمال عنایت او به محمّد (ص) و رأفت او به او به حیثی که راضی نشده که او (ص) بعضی ملاذّ (لذّت‌‌ها) مباحه را بر خودش حرام نماید، مانند پدر شفیقی (مهربان) که فرزندش را از ترک کردن بعضی ملاذّ نفسانیّه منع می‌‌کند شفقت کردن بر او است و از جهت منع از امساک از بعضی از آنچه که حظوظ (بهره‌‌ها) نفس در آنها هست برای او است و دلالت نمی‌‌کند بر اینکه از او ذنبی یا خلاف امری صادر شده، غایت امر این است که آن دلالت می‌‌کند بر اینکه او از بعضی از ملاذّ به جهت استرضاء بر بعضی از ازواجش امتناع کرده، و استرضاء ازواج از آنچه است که بر او ندب است و ندب به کاری که فاعلش مستحقّ مدح و ثواب باشد امّا بر تارکش گناه و عقابی نباشد گفته می‌‌شود و لذا به عمل شرعی که زائد بر فرایض و واجبات و سنن انجام شود گفته می‌‌شود}

و آنوقت که نبیّ به بعضی از ازواجش سخنی سرّی گفت {سخن خلافت ابی بکر و عمر، یا حدیث تحریم ماریه و او را به کتمان آن امر کرد} پس چون [ماریه] آن را [به عایشه] خبر داد و خداوند آن را [یعنی خبر دادن او (ماریه) به عایشه را] بر او (محمّد) آشکار نمود [آن زوج مأموره به کتمان را به محمّد (ص)] معرفی کرد بعضی از آن را و از بعضی اعراض کرد و چون آن را به او خبر داد [حفصه] گفت چه کسی از این به تو خبر داده؟ گفت: دانای آگاه به من خبر داده

{سپس خدای تعالی بر زبان جبرئیل و محمّد (ص) حفصه و عایشه را خطاب نمود و فرمود:} که شما دو [زن از افشاء کردن آنچه که شما دو تا مأمور به کتمان آن شدید، یا از همّت شما بر سمّ (خشمناک کردن) او] به خداوند توبه کنید (برگردید) که قلوب شما دو تا منحرف شده و اگر شما دو [زن] علیه (بر زیان او) پشت هم شوید پس همانا خداوند او مولای او است و جبرئیل و صالح المؤمنین {و مراد از صالح المؤمنین علیّ بن ابی طالب (ع) است} و بعد از آن ملائکه پشتیبان او هستند

اگر [محمّد] شما را طلاق دهد چه بسا که پروردگارش مسلماتی مؤمنه بهتر از شما فرمانبردارانی توبه کننده عابدانی سیاحت کننده (روزه گیرنده) {گفته شده: مراد از آن روزه گیرندگان مؤنّث است، برای قول نبیّ (ص) که فرمود: سیاحت امّت من روزه است، زیرا صوم (خودداری) از مشتهیات نفس اطلاق (رهایی) برای نفس است، و در اطلاق آن برایش سیاحت در ملک ربّ هست، و گفته شده: مراد از آن پیگیران مؤنّث در امر خداوند و طاعت او هستند} بیوگانی و دوشیزگانی را به عنوان ازواج او جایگزین نماید

ای کسانی که [با بیعت عامّهٔ نبویّه یا با بیعت خاصّهٔ ولویّه] ایمان آورده‌‌اید خودتان و اهلتان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌‌ها است نگهدارید {وقایت (نگهداری) شخص لنفسه از آتش با حفظ خود بر آن از اتّباع شهوات و غضبات و حیل شیطانیّه است، و وقایت او برای اهل خویش با امر کردن آنها به معروف و تعلیم آن بر آنها و نهی آنها از منکر و تعلیم آن بر آنها و ترغیب آنها در خیرات و تحذیر آنها از شرور و اعلام به آنها به آنچه که آن غایت غایات و نهایت نهایات است از ولایت و اتّباع ولیّ امر. روایت است که چون این آیه نازل شد مردی از مسلمین در حالی که گریه می‌‌کرد نشست و گفت: از نفس خود عاجزم مکلّف اهلم شدم، پس رسول خدا (ص) فرمود: تو را کافی است که به آنها امر کنی به آنچه که خودت را به آن امر می‌‌کنی و آنها را نهی کنی از آنچه که خودت را از آن نهی می‌‌کنی} که ملائکۀ خشن و سختگیر بر آن هستند که از آنچه که امر شده‌‌اند خدای را عصیان نمی‌‌کنند و آنچه که امر می‌‌شوند را انجام می‌‌دهند

ای کسانی که کفر ورزیده‌‌اید امروز عذر خواهی نکنید جز این نیست که به آنچه که عمل می‌‌کردید جزاء داده می‌‌شوید

ای کسانی که [با بیعت عامّه] ایمان آورده‌‌اید با توبهٔ نصوح [با بیعت خاصّه] به خداوند توبه کنید (برگردید) [یا معنی می‌‌دهد ای کسانی که با بیعت خاصّه ایمان آورده‌‌اید توبه کنید و از مقام نفوس خویش به سوی خداوند که مظهر او قلوب شما است برگردید] {توبهٔ نصوح به معنی خالص از وصمت (ننگ) عود (برگشت) است، یا توبۀ ناصح (نصیحت کننده) است که صاحب آن لنفسه در آن است به اینکه به عنوان نادم (پشیمان) بر مامضی (آنچه که گذشته) و به عنوان عازم بر ترک در مایأتی (آنچه که می‌‌آید) باشد، یا از نصح به معنی خیاطت (دوختن)، توبه‌‌ای است که خروقی (پارگی‌‌هایی) که در دین واقع شده را وصله می‌‌کند و فتوق (پارگی‌‌ها) را می‌‌دوزد و فاسد را اصلاح می‌‌نماید، یا مراد از آن توبۀ جاری شده بر دست ولیّ امر در بیعت خاصّهٔ ولویّه است زیرا آن است که صاحبش را از هر بدی و غشّ و غلّی خالص می‌‌کند، و آن است که با آن صاحبش هر بدی و رذیلت را می‌‌بیند و نفسش را در خلاص از آن نصیحت می‌‌کند، و آن است که هر خرقی (پارگیی) که قبل از آن برای نفس واقع شده را می‌‌دوزد، و توبه بحسب صورت معانیی دارد و اینکه معنای آن این است که انسان بگوید: «أتوب الى الله» (به خدا باز می‌‌گردم)، یا «تبت الى الله» (به خدا برگشتم) و اینکه به نبیّ وقت خود یا ولیّ زمان خود رجوع کند و بر دست او با بیعت عامّه یا بیعت خاصّه بیعت کند، و اینکه بر معاصی قالبیّه نادم شود، و اینکه بر رذایل نفسانیّه نادم شود، و اینکه بر عقاید زائغه (منحرف) نادم شود، و اینکه از ملاحظهٔ نسبت دادن افعال به خودش، یا ملاحظهٔ نسبت دادن صفات به خودش، یا نسبت دادن وجود به خودش برگردد، و اینکه بر تلوّن (رنگارنگ شدن) خود در مقاماتش نادم شود و طلب تمکین نماید و به او بازگشت نماید، و همه به عنوان توبه هستند و همه بحسب مراتب اشخاص منظور آیه هستند} چه بسا که پروردگارتان بدی‌‌های شما [از معاصی قالبیّه و رذایل نفسانیّه و عقاید زائغه (منحرف) و از رؤیت افعال از انفستان و نسبت دادن صفات به خودتان و از انانیّات شما] را از شما بپوشاند و شما را [بعد از ازالۀ سیّئات] در جنّت‌‌هایی داخل کند که از تحت آنها نهرها جاری می‌‌شود در آنروزی که خداوند پیامبر و کسانی که با او ایمان آوردند [یعنی با بیعت عامّه یا خاصّه با او بیعت کردند] را خوار نمی‌‌کند نور آنها بین دستان (پیشاپیش) آنها و به راستشان می‌‌شتابد {و از جملۀ جهات مابین دستان (جلو) و ایمان (راست) را اختیار نمود به جهت اشعار به دو جهت نفسِ مطیع شده است که آن بحسب دو قوّۀ علّامه و عمّاله است، و امّا خلف (پشت) و یسار (چپ) که آن دو برای نفسِ مطیع شده نمی‌‌باشند به معنی این است که آن جهت شیطانی و نه جهت حیوانی که از آن دو به خلف و یسار تعبیر می‌‌شود را نداشته باشد و اگر آن دو باشد آن نور در آن دو جهت نمی‌‌باشد}، [حالاً و قالاً] می‌‌گویند [ای] پروردگار ما نور ما را بر ما تمام کن {زیرا آنها با ظهور این نور و صورت ملکوتی از امامشان لوعتشان (بی‌‌تابی عشقشان) شدّت می‌‌یابد و حرقت (سوز) آنها زیاد می‌‌شود و طلبشان افزون می‌‌شود و ازدیاد ظهور و اشتداد این نور را طلب می‌‌نمایند به حیثی که برای آنان ذات و اثر باقی نمی‌‌ماند، زیرا مَثَل آنان در این حال مَثل فراش (پروانه‌‌ها) و سراج (چراغ‌‌) است که تا ذات و حرکت داشته باشند ساکن نمی‌‌شوند} و برای ما [حدود و نقایص ملحق شده به ما که مانع بر ما از کمال ادراک این نور است را] بپوشان که تو بر هر چیزی بسیار توانایی

ای پیامبر [در عالم صغیر و عالم کبیر] با کفّار و منافقین جهاد کن و بر آنها سخت بگیر و جایگاه آنها جهنّم است و بد بازگشتگاهی (سرانجامی) است {رسول خدا (ص) هرگز با منافقی جنگ نکرد جز این نیست که با آنها الفت می‌‌نمود، و رسول خدا (ص) با کفّار جهاد کرد، و علیّ (ع) با منافقین جهاد نمود، و جهاد علیّ (ع) جهاد رسول خدا (ص) است}

خداوند برای کسانی که [با کفر نفاق] کفر ورزیدند [و اگرچه آنها به انبیاء و اولیاء (ع) قرب (نزدیکی) داشتند] مَثلی زد زن نوح و زن لوط که تحت [ید] دو بنده از بندگان [خاصّ شده به ما] صالح ما بودند {بودن آن دو تحت آن دو به عنوان کنایه از کمال قرب آن دو است}

پس آن دو [زن] به آن دو خیانت (بی‌‌وفائی، پیمان شکنی) کردند و آن دو [بندهٔ صالح] از آن دو چیزی را از خداوند بی‌‌نیاز نکردند و گفته شد [شما دو تا] با داخل شوندگان در آتش داخل شوید و خداوند برای کسانی که ایمان آورده‌‌اند زن فرعون را مَثَل زد {زیرا وصلت کفّار و مخالطت (آمیختن) آنها با آنان ضرر نمی‌‌رساند چنانکه وصلت آسیه (زن فرعون) و مخالطتش با فرعون به وی ضرر نزده بود} آنوقت که [زن فرعون] گفت پروردگارا برای من خانه‌‌ای نزد خود در جنّت بناء کن و مرا از فرعون و عمل او نجات بده و مرا از قوم ستمکار [یعنی قبطی‌‌های تابع او] نجات بده

و مریم دختر عمران که فرج خویش را [از اینکه به آن نظر شود یا خود بنفسها به آن نظر کند] حفظ کرد پس در او [مذکّر] از روح خود دمیدیم و کلمات پروردگارش [مؤنّث] و کتب او را تصدیق کرد [مؤنّث] {مراد از کلمات همان کلمات وجودیّه و همان مراتب عالم مندرجه در فرزند آدم (ع) است، و مراد از کتب احکام نبوّات و رسالات و آثار ولایات و کتب تدوینی از آنها است} و از فرمانبرداران [مذکّر] بود [مؤنّث، او از مردان شمرده شده].